Lao động ồ ạt về quê, thách thức lớn chưa từng có với doanh nghiệp dệt may và da giày

Tại Đối thoại "Chung sức vì sự phục hồi bền vững ngành dệt may - da giày Việt Nam" diễn ra chiều 8/10, ông Trương Văn Cẩm – Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Dệt may Việt Nam (VITAS) cho biết, dệt may và da giày là hai ngành sử dụng nhiều lao động nhất trong các ngành kinh tế của Việt Nam. Trong đó, dệt may có khoảng gần 2 triệu lao động công nghiệp – chiếm 25% lao động toàn ngành công nghiệp chế biến, chế tạo; da giày sử dụng 1,4 triệu lao động – chiếm 18,2%. Ngoài ra, còn có gần 1,5 triệu người kinh doanh thương mại, dịch vụ liên quan đến dệt may, da giầy.

Đây cũng là hai ngành có kim ngạch xuất khẩu lớn và rất lớn. Năm 2019 đã đạt gần 60 tỷ USD – chiếm 22% tổng giá trị xuất khẩu của cả nước. Trong đó, dệt may đạt gần 40 tỷ USD và da giày gần 20 tỷ USD. Cả hai ngành đang đứng trước cơ hội rất to lớn khi Việt Nam đã tham gia nhiều FTA mới, mở ra cơ hội xuất khẩu vô cùng lớn với thuế xuất giảm dần về 0%.

Tuy nhiên, với việc đại dịch COVID-19 bùng phát từ đầu năm 2020 đến nay, chưa bao giờ chuỗi cung ứng của hai ngành này đối mặt với nhiều thách thức lớn như hiện nay. Năm 2020 là năm đầu tiên hai ngành có tăng trưởng âm (khoảng 10%) sau vài chục năm liên tục tăng rất cao.

"Từ đợt dịch thứ 4 bùng phát vào cuối tháng 4 đến nay, 28 tỉnh, thành phải thực hiện giãn cách xã hội với mức độ, quy mô khác nhau đã khiến nhiều doanh nghiệp (DN) dệt may, da giày phải ngừng sản xuất, người lao động mất việc làm. Nhiều DN thực hiện mô hình “3 tại chỗ”, “1 cung đường 2 điểm đến”, kéo theo phát sinh nhiều chi phí. Việc áp dụng các biện pháp phòng, chống dịch không thống nhất giữa các địa phương đã gây ách tắc vận chuyển, gia tăng chi phí... cũng là thách thức lớn không hề nhỏ với DN", ông Cẩm cho hay.

Ông Cẩm nhận định, chuỗi cung ứng lao động hai ngành có nguy cơ đứt gãy khi người lao động ồ ạt về quê. Việc khan hiếm lao động là bài toán khó với các DN dệt may và da giày khi bước vào giai đoạn phục hồi sản xuất theo chủ trương mới của Chính phủ, tức là thích ứng linh hoạt an toàn với dịch bệnh thay cho chủ trương “không có COVID-19”.

Chia sẻ về khó khăn của ngành dệt may, bà Nguyễn Tuyết Mai – Phó Tổng thư ký VITAS cho biết, hiện các DN dệt may đối mặt với 3 khó khăn cơ bản. Thứ nhất, DN khó mở cửa trở lại, bởi chính sách triển khai chủ trương của Thủ tướng không giống nhau tại các địa phương.

"Ví dụ, đến nay Tiền Giang vẫn chưa đồng ý cho DN hoạt động trở lại. Hay Đồng Nai, 1 DN dệt may "than" vẫn phải áp dụng "3 tại chỗ" chỉ vì Đồng Nai muốn bảo vệ vùng xanh, trong khi vùng xanh của họ lớn quá. Công nhân ở vùng xanh không thể đến vùng đỏ là TP Đồng Nai để làm việc", bà Mai nói.

Khó khăn thứ hai liên quan đến nguồn nhân lực. Ngoại trừ nhiều lao động tại TP Hồ Chí Minh, Bình Dương, Đồng Nai đã được tiêm vaccine, các tỉnh thành khác vẫn thiếu vaccine. Nguồn "lao động xanh" chưa có đủ để DN có thể hoạt động trở lại. Chưa kể việc giãn cách kéo dài ảnh hưởng lớn đến tinh thần, thể chất, kinh tế của NLĐ.

Trong khi đó, khó khăn thứ 3 liên quan đến tài chính, với việc hầu như các DN có quy mô từ nhỏ đến lớn đều khó khăn về vấn đề này.

Đồng tình với 3 khó khăn mà bà Mai chỉ ra, bà Phan Thị Thanh Xuân - Phó Chủ tịch kiêm Tổng thư ký Hiệp hội Da - Giày - Túi xách Việt Nam cho rằng, điều kiện mở cửa sản xuất thực sự quá phức tạp. Vấn đề lưu thông giữa các địa phương cũng là cản trở lớn vì lực lượng lao động của hai ngành nằm rải rác ở các tỉnh, thành. Việc di chuyển vấp phải những điều kiện khác nhau ở những tỉnh khác nhau nên không thể thông suốt để đảm bảo nhà máy mở cửa trở lại.

"Có những DN đã "phá rào" mở cửa sản xuất rồi chịu phạt sau, bởi theo họ nếu đóng cửa thì DN sẽ phá sản”, bà Xuân nói.

Tâm lý NLĐ không ổn định khi lo ngại về an toàn sức khỏe, lại không được tạo điều kiện thuận lợi về di chuyển. Ngoài ra, DN hiện gần như kiệt quệ, DN phải bỏ ra chi phí lớn trong khi doanh thu sụt giảm vì đơn hàng mất.

“Cần tập trung giải quyết 3 thách thức cốt lõi này để hỗ trợ DN vượt qua khó khăn. Sau 3 - 4 tháng dài giãn cách, nhiều DN lâm vào tình trạng kiệt quệ”, bà Xuân cho biết.

Theo ông Trương Văn Cẩm, những khó khăn trong đại dịch khiến DN phải nhận thức rõ hơn việc không thể phụ thuộc vào một nguồn nguyên phụ liệu, cũng như thị trường tiêu thụ. Việc giữ chân NLĐ và làm cho NLĐ gắn bó với DN là giải pháp căn cơ với DN dệt may và da giày lúc này.

Ngoài ra, trong điều kiện lao động ngày càng khan hiếm, việc tiết kiệm lao động, áp dụng công nghệ và chuyển đổi số là con đường tất yếu, trước mắt và lâu dài với các DN. Việc xây dựng lòng tin, đảm bảo hài hòa lợi ích, chia sẻ khó khăn giữa các đối tác cũng là chìa khóa để chung tay vượt qua đại dịch.

Trong khi đó, bà Thanh Xuân cho rằng, với những tác động từ đại dịch, việc đầu tiên cần nói đến là tính chủ chủ động của DN phải được nâng lên rất nhiều. Đó là đa dạng hóa chuỗi cung, không bị ảnh hưởng ở một mắt xích nào để gây ra bị động. Đây là thay đổi lớn nhất kể từ khi dịch xảy ra. Từ khó khăn, tổn thất, các DN cần có phương án phòng ngừa, xây dựng quỹ phòng ngừa rủi ro, nếu không sẽ phá sản nhanh chóng. Đặc biệt, cần có sự hợp tác chặt chẽ giữa nhà máy và khách hàng để bảo đảm sự tồn tại và phát triển của DN.

"Đây là những bài học DN cần rút kinh nghiệm trong việc xây dựng giải pháp nhằm tránh bị động trong thời gian tới. Điều quan trọng nhất là sự đồng hành, chia sẻ của các bên với khó khăn của DN bởi đại dịch đã đẩy DN vào thế bị động, chịu quá nhiều tổn thất", bà Xuân nhận định.

Đề xuất các giải pháp phục hồi sản xuất, bà Nguyễn Thị Tuyết Mai cho biết, khi thực hiện chủ trương chính sách mới của Chính phủ là sống chung với COVID-19, thích ứng và phục hồi sản xuất, các địa phương và bộ, ngành phải có giải pháp thực sự linh hoạt, thống nhất, tạo điều kiện cho DN mở cửa nhanh nhất, an toàn nhất. Đặc biệt, cần trao quyền chủ động cho DN trong việc đảm bảo sản xuất an toàn.

Với NLĐ, Nhà nước cần triển khai nhanh gói hỗ trợ NLĐ. Việc triển khai chính sách hỗ trợ càng nhanh càng tốt, bởi chính sách tác động rất lớn đến tâm lý NLĐ. Càng làm nhanh thì niềm tin của NLĐ với Chính phủ càng được phục hồi nhanh.

Chính phủ cần ưu tiên tiêm vaccine cho NLĐ ở những nơi có nhiều khu công nghiệp, kể cả nơi không có dịch. Phải có giải pháp đồng bộ từ Trung ương đến địa phương và DN trong việc tạo điều kiện cho NLĐ về quê và trở lại công ty làm việc.

“Ví dụ tiêm vaccine cho NLĐ, sắp xếp phương tiện cho NLĐ trở về quê bằng đường sắt, sắp xếp khu trọ xanh để NLĐ yên tâm, khi đó sản xuất mới phục hồi và đảm bảo an toàn để sản xuất”, bà Mai gợi ý.

Về tài chính, bà Mai kiến nghị, trong bối cảnh DN cạn kiệt tài chính, cơ quan quản lý Nhà nước, ngân hàng cần cân nhắc triển khai nhanh tất cả các chính sách miễn, giảm, hoãn các loại thuế, phí, nợ cho DN.

Trong khi đó, về phía DN phải hết sức quan tâm và chăm lo cho NLĐ để ổn định tâm lý cho NLĐ.