Nguy cơ suy giảm tài nguyên sinh vật biển ở Việt Nam

Trong những năm vừa qua, ước tính kinh tế biển đóng góp khoảng 48% GDP, trong đó các ngành kinh tế biển có đóng góp lớn là dầu khí 64%, đánh bắt và chế biến hải sản 14%, vận tải biển và dịch vụ cảng biển 11%, du lịch biển khoảng 9%...Song áp lực của phát triển ngày càng gia tăng đối với môi trường và tài nguyên thiên nhiên, cũng như các giá trị khác của vùng biển và ven biển luôn là vấn đề bức xúc hiện nay.

Suy giảm tài nguyên sinh học

Theo đánh giá của Tổng cục Biển và Hải đảo Việt Nam, sự suy giảm chất lượng môi trường biển làm cho môi trường sống của các loài sinh vật biển bị phá hủy, mất đa dạng sinh học. Nhiều loài sinh vật biển hiện đang giảm về số lượng, có loài đã tuyệt chủng cục bộ. Có đến 236 loài thủy sinh quý hiếm bị đe dọa ở cấp độ khác nhau, trong đó có hơn 70 loài sinh vật biển đã bị liệt kê trong sách đỏ Việt Nam. Nhiều loài trong số này hiện vẫn đang là đối tượng khai thác bằng nhiều hình thức khác nhau, kể cả hình thức tận diệt bằng hóa chất và chất nổ. Sự suy giảm đa dạng sinh học kéo theo sự suy giảm số lượng loài sinh vật có giá trị kinh tế.

Do nguồn lợi hải sản đang bị khai thác theo chiều hướng không bền vững, nên ngày càng bị cạn kiệt dần về số lượng và suy giảm cả về chất lượng. Các nguồn cá dự trữ bị suy giảm từ 4 triệu tấn vào năm 1990 xuống còn 3 triệu tấn như hiện nay. Kích thước trung bình của cá và tính đa dạng loài cũng giảm đáng kể.

Nguyên nhân chính yếu là do sự gia tăng trong xuất khẩu thủy sản, dẫn đến sản lượng đánh bắt hàng năm vượt quá nguồn dự trữ có sẵn. Mặt khác các biện pháp đánh bắt bất hợp pháp và mang tính hủy diệt như sử dụng chất nổ, xyanua, xung điện, mắt lưới nhỏ...vẫn chưa được kiểm soát chặt chẽ, không chỉ làm suy giảm các tài nguyên biển, mà còn gây tổn hại cho môi trường sống của các loài hải sản. Đó là chưa kể đến ảnh hưởng của dư lượng thuốc trừ sâu, thuốc bảo vệ thực vật trong nguồn nước tích tụ qua lại các bậc dinh dưỡng của chuỗi thức ăn, mà các loài thủy hải sản được coi là một trong những mắt xích cuối.

Giá trị về độ phủ của rạn san hô và độ đa dạng loài cũng có chiều hướng suy giảm trong những năm gần đây, ở một số vùng hơn 30%. Một số loài thủy sản quan trọng sống ở rạn đang suy giảm trầm trọng, như tôm Bác sỹ, tôm Hùm, Hải sâm, cá Bướm, cá Thiên thần, cá Đuôi gai...Mật độ nhóm cá kích thước lớn có giá trị thương mại cao đang giảm một cách trầm trọng.

Tương tự như đối với rạn san hô, thảm cỏ biển cũng đang bị thu hẹp dần do tai biến thiên nhiên, lấn biển để xây dựng ao nuôi thủy sản, các công trình ven biển và do ô nhiễm. Các điểm ‘nóng” về suy giảm thảm cỏ biển là Vịnh Hạ Long, đầm phá Tam Giang-Cầu Hai, đảo Phú Quốc đồng thời, diện tích rừng ngập mặn suy giảm một cách rõ rệt, từ 408.500ha vào năm 1943, đến năm 2000 chỉ còn 155.290ha.

Ô nhiễm ven bờ gia tăng

Qua số liệu điều tra của Tổng cục Môi trường, nước mặt ven biển trên địa bàn cả nước đã có biểu hiện ô nhiễm bởi tổng lượng chất thải rắn lơ lửng (TSS), nhu cầu ô xy hóa học (COD), chất dinh dưỡng, Coliform...Đặc biệt, ô nhiễm xuất hiện tại nhiều đoạn sông lấy nước cấp cho sinh hoạt.

Nhiễm mặn nguồn nước mặt đang là vấn đề nổi cộm ảnh hưởng đến nhiều nguồn nước và diện tích đất trồng trọt, nhất là ở khu vực Miền Nam . Nguyên nhân chính làm suy giảm chất lượng nước mặt ven biển là do thay đổi thời tiết, việc sử dụng nước thiếu kiểm soát của các ngành kinh tế và các hộ gia đình, do mô hình canh tác chưa hợp lý. Biểu hiện TSS rõ nhất tại Ba Lạt, Định An và Rạch Giá; Xianua ở hầu hết các khu vực từ Trà Cổ đến Quy Nhơn và một số kim loại khác tại vùng Ba Lạt.

Tại các vùng khai thác mỏ và chế biến khoáng sản, có đồng, thủy ngân và các chất phóng xạ gây ô nhiễm nước và trầm tích biển ngày càng gia tăng như ven biển Hải Phòng, Quảng Ninh, Đà Nẵng, Dung Quất, Gành Rái, Rạch Giá. Cộng với hoạt động nuôi trồng thủy sản phát sinh đáng kể chất thải rắn đổ trực tiếp ra biển. Với trên 600.000ha nuôi tôm, hàng năm xả ra môi trường gần 3 triệu tấn chất thải rắn. Bên cạnh đó, sự suy thoái đất gia tăng cả về tốc độ và mức độ nghiêm trọng với 3,2 triệu ha đất đồng bằng và ven biển bị thoái hóa. Ô nhiễm đất ven biển còn do tác động xấu của của hàng loạt vấn đề như xói mòn, thoái hóa, nghèo dinh dưỡng, nhiễm mặn, axit hóa, ô nhiễm, hạn hán, ngập lụt, suy giảm chất hữu cơ, xói lở ở các bờ sông, bờ biển.

Vì vậy, để khai thác hiệu quả tiềm năng vùng biển và vùng ven biển, bảo vệ và duy trì lâu dài các giá trị tài nguyên sinh vật biển và môi trường biển, cần có Chiến lược quản lý tổng hợp đới bờ Việt Nam có tầm nhìn đến năm 2030, nhằm khắc phục các điểm yếu của phương cách quản lý tài nguyên, môi trường hiện hành, thông qua việc áp dụng giải pháp mang tính tổng hợp, hài hòa và tối ưu các mục tiêu sử dụng, đảm bảo tính vẹn toàn và khả năng cung cấp bền vững các sản phẩm và dịch vụ của các hệ thống biển và ven biển.