Việc di dời nhà máy, trường học khỏi đô thị đang bị "tắc” từ nhiều phía

Theo ông Nguyễn Văn Đỉnh - Chuyên gia pháp lý bất động sản, vừa qua, Ban Bí thư có Chỉ thị số 23-CT/TW ngày 25/5/2023 về tăng cường bảo đảm trật tự, an toàn giao thông.

Chỉ thị này một lần nữa yêu cầu phải thực hiện nghiêm lộ trình di dời trụ sở cơ quan, trường đại học, khu sản xuất công nghiệp… ra ngoài khu vực trung tâm thành phố.

Ngày 2/6/2023, Chính phủ cũng ban hành Nghị quyết số 87/NQ-CP về Chương trình hành động thực hiện Nghị quyết số 31-NQ/TW ngày 30/12/2022 của Bộ Chính trị về phương hướng, nhiệm vụ phát triển TP Hồ Chí Minh đến năm 2030, tầm nhìn đến năm 2045.

Theo đó, Chính phủ giao UBND thành phố phối hợp các bộ lập kế hoạch di dời các cơ sở công nghiệp theo quy hoạch ra khỏi khu vực nội thành (quỹ đất sau di dời ưu tiên xây dựng công trình công cộng, phúc lợi xã hội). Kế hoạch di dời các trường đại học theo quy hoạch ra khỏi khu vực nội thành, hoàn thành trong năm 2023.

Di dời các trường học ra khỏi đô thị chậm chạp do tâm lý sinh viên và bác sĩ "bám" đô thị.

Việc di dời trụ sở cơ quan Nhà nước, các trường đại học, đặc biệt là các khu công nghiệp (KCN), cơ sở sản xuất khỏi đô thị để bảo đảm an toàn môi trường, giao thông, trật tự, phòng chống cháy nổ... đã được đặt ra từ cách đây hàng chục năm nhưng thực tế triển khai lại rất chậm chạp.

Sinh viên, bác sĩ "bám" đô thị

Ông Đỉnh cho rằng, nguyên nhân lớn nhất của việc di dời các trường đại học, nhà máy, KCN khỏi đô thị chậm chạp là do hoạt động này được điều chỉnh bởi hệ thống văn bản pháp luật đồ sộ, dẫn đến quá trình thực hiện phát sinh nhiều vướng mắc.

Cùng với đó, quá trình di dời gặp khó khăn bởi tâm lý, thói quen, thậm chí “định kiến” của người dân. Tâm lý sinh viên muốn được học tại khu vực đô thị để có cơ hội làm thêm, tập nghề.

Các trường cũng chậm trễ di dời bởi lo ngại sẽ khó tuyển sinh cũng như khó giữ chân đội ngũ giảng viên, cán bộ giảng dạy.

Điều kiện cơ sở hạ tầng tại nơi dự kiến di dời cũng là một yếu tố quan trọng. Đây cũng là nguyên nhân gây khó khăn trong công tác di dời các bệnh viện, cơ sở y tế khỏi đô thị (do lo ngại “chảy máu chất xám” đội ngũ y bác sĩ lành nghề).

Điển hình là năm 2009, Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Đề án xây dựng Khu Đại học Phố Hiến, quy mô 1.000 ha tại tỉnh Hưng Yên, với mục tiêu phân bố mạng lưới trường đại học, cao đẳng vùng Thủ đô Hà Nội, vùng Đồng bằng sông Hồng.

Tuy nhiên, theo báo cáo của tỉnh Hưng Yên, mặc dù có 10 trường đăng ký chuyển về Khu Đại học Phố Hiến (gồm Đại học Bách khoa Hà Nội, Đại học Nông nghiệp I...), cùng với hàng chục trường về khảo sát nhưng trên thực tế sau 14 năm mới chỉ thu hút được 2 trường chuyển về với số lượng sinh viên rất hạn chế. Đa số chỉ sử dụng để đào tạo giáo dục quốc phòng, thực tập chuyên ngành, đào tạo liên thông, liên kết...

Bởi vậy, UBND tỉnh Hưng Yên thời gian qua đã báo cáo Thủ tướng xin chấm dứt Đề án Xây dựng Khu Đại học Phố Hiến (quy mô giảm xuống dưới 300ha). Phần diện tích còn lại tỉnh đề xuất chuyển mục tiêu sang xây dựng KCN, khu đô thị để thu hút đầu tư, đặc biệt là đón làn sóng đầu tư trực tiếp nước ngoài.

Hay một trường hợp khác là việc di dời Đại học Quốc gia Hà Nội về Hòa Lạc cũng diễn ra rất chậm do điều kiện cơ sở hạ tầng tại khu vực Hòa Lạc chưa phát triển, gây tâm lý e dè cho cả sinh viên lẫn đội ngũ cán bộ giảng dạy.

Khó di dời nhà máy, KCN khỏi “đất kim cương”

Ông Đỉnh cho biết, sự tồn tại của các nhà máy, KCN trong nội đô, thậm chí khu vực trung tâm các đô thị lớn là một tồn tại lịch sử.

Cách đây khoảng 30 năm, khi mới mở cửa hội nhập, bối cảnh kinh tế - xã hội đất nước còn gặp nhiều khó khăn, các đơn vị thường sử dụng quỹ đất tại khu vực đô thị để triển khai dự án (nhằm tận dụng cơ sở hạ tầng sẵn có).

Vấn đề nổi cộm là việc quy hoạch có thời hạn rất ngắn (quy hoạch sử dụng đất chỉ có thời hạn 10 năm, thời hạn quy hoạch xây dựng chỉ 10-20 năm) và nhanh chóng lạc hậu do hạn chế về chất lượng dự báo, tầm nhìn khi lập quy hoạch.

Trong khi đó, thời hạn hoạt động của dự án (theo Luật Đầu tư) và thời hạn giao đất, cho thuê đất cho nhà đầu tư (theo Luật Đất đai) lại rất dài, lên đến 50-70 năm.

Điều đó dẫn đến rất nhiều KCN, nhà máy mới hoạt động khoảng 20-30 năm đã phải di dời vì không còn phù hợp với quy hoạch, thường xuyên gây tắc nghẽn giao thông, tiềm ẩn ô nhiễm.

Điển hình cho tình trạng này là việc chuyển đổi mục đích sử dụng KCN Biên Hòa 1, tỉnh Đồng Nai. Đây là dự án hạ tầng “lập kỷ lục” về thời gian làm thủ tục chuyển đổi mục đích.

Từ năm 2008, Đồng Nai đã đề xuất chuyển đổi công năng của KCN Biên Hòa 1 sang khu đô thị - dịch vụ - thương mại hiện đại nhằm giảm thiểu ô nhiễm, bảo vệ nguồn nước sông Đồng Nai.

Tuy nhiên, phải mất 13 năm lập thủ tục, đến năm 2021, Thủ tướng Chính phủ mới chấp thuận đưa KCN Biên Hòa 1 ra khỏi quy hoạch phát triển các KCN.

Và sau 2 năm kể từ thời điểm được Thủ tướng chấp thuận, việc triển khai trên thực tế vẫn chậm chạp do hàng loạt các doanh nghiệp đang sản xuất và nguồn lực còn hạn chế để chi bồi thường, hỗ trợ doanh nghiệp di dời.

Cũng theo ông Đỉnh, một vấn đề nan giải khác cũng ảnh hướng lớn đến tốc độ di dời các KCN, cơ sở sản xuất khỏi khu vực đô thị là từ chủ trương của Nhà nước.

Trước đây, Nhà nước cho phép doanh nghiệp phải di dời được chuyển mục đích sử dụng đất, để thực hiện dự án bất động sản theo quy hoạch tại vị trí cũ (cho phép liên doanh với nhà đầu tư khác thành lập pháp nhân mới để làm dự án).

Trong khi đó, các doanh nghiệp Nhà nước lại được chỉ đạo phải tập trung vốn đầu tư vào các ngành nghề sản xuất, kinh doanh chính, không đầu tư ngoài ngành, đặc biệt trong lĩnh vực bất động sản.

“Hai chủ trương có “xung đột” nêu trên dẫn đến một loạt các dự án bất động sản triển khai tại các khu đất nhà máy, cơ sở sản xuất cũ bị đẩy vào thế “tiến thoái lưỡng nan”, ông Đỉnh nhận định.