Bài 2: Ngành công nghiệp bản quyền dưới góc nhìn kinh tế

Ông Nguyễn Ngọc Hân, CEO Thudo Multimedia.

LTS: Ngành Nội dung số đang được đánh giá là một “mỏ vàng mới” hình thành một ngành công nghiệp mới quy mô nhiều tỷ USD tại Việt Nam. Internet đã trở thành một nền tảng quan trọng để cung cấp nội dung kỹ thuật số như phim ảnh, âm nhạc, sách, tin tức và phần mềm. Doanh nghiệp Việt Nam giới thiệu loạt bài viết của tác giả Nguyễn Ngọc Hân (CEO Thudo Multimedia) dưới góc nhìn về “quản lý và bảo vệ bản quyền trên Internet”. Trong đó cho thấy tầm quan trọng của bản quyền như một cơ chế khuyến khích cho việc tạo và phổ biến nội dung số.

Bài 1: Bản quyền trong kỷ nguyên kỹ thuật số

Bản quyền được cấp tự động, không yêu cầu bất kỳ chứng nhận chính thức nào

Bản quyền là một dạng quyền sở hữu trí tuệ (IPR) cấp cho người tạo ra tác phẩm gốc (tác phẩm sáng tạo) một số quyền nhất định đối với tác phẩm đó trong một khoảng thời gian giới hạn. Chủ bản quyền có một công cụ độc quyền để sao chép tác phẩm của mình dưới các hình thức như ấn phẩm in hoặc bản ghi âm, để phân phối các bản sao và bản dịch, để phát hành tác phẩm hoặc cung cấp nó, để cấp phép và/hoặc cho mượn nó, để phái sinh nó (Ví dụ: để biến một cuốn sách thành kịch bản phim) hay trình diễn dựa trên tác phẩm

Độc lập với các quyền kinh tế, các tác giả được trao các quyền đạo đức, như quyền tác giả, quyền toàn vẹn của công việc, quyền được ghi nhận và quyền được ban hành. Các quyền này có thể được duy trì bởi tác giả ngay cả khi bản quyền đã được chuyển cho bên thứ ba (bán độc quyền).

Các loại tác phẩm được bảo vệ, theo hầu hết các luật bản quyền quốc gia bao gồm: Tác phẩm văn học (như tiểu thuyết, truyện ngắn, thơ, tiểu thuyết và truyện ngắn), tác phẩm âm nhạc, tác phẩm sân khấu, tác phẩm nghệ thuật (dù là bản vẽ hai chiều, tranh vẽ, hoặc ba chiều như tác phẩm điêu khắc, tác phẩm kiến trúc), bản đồ và bản vẽ kỹ thuật (bao gồm các tác phẩm bản đồ, kế hoạch, bản thiết kế, sơ đồ…), tác phẩm nhiếp ảnh, tác phẩm điện ảnh và chương trình máy tính và tác phẩm sáng tạo cho cơ sở dữ liệu. Cần nhấn mạnh rằng bản quyền áp dụng cho tất cả các tác phẩm gốc, bất kể chất lượng nội dung của chúng. Bản quyền không bao gồm các ý tưởng, thủ tục, phương pháp hoạt động (bí quyết) hoặc các khái niệm toán học.

Bảo vệ bản quyền bị ràng buộc theo thời gian. Theo thỏa thuận quốc tế về các khía cạnh liên quan đến thương mại của quyền sở hữu trí tuệ (TRIPS) do Tổ chức Thương mại Thế giới (WTO) quản lý, tồn tại ít nhất 50 năm sau cái chết của tác giả. Có xu hướng các quốc gia áp dụng các điều khoản dài hơn mức tối thiểu theo yêu cầu của TRIPS và các điều ước quốc tế do Tổ chức Quyền sở hữu trí tuệ thế giới (WIPO) quản lý. Ví dụ, tính bằng tuổi đời của tác giả cộng với 70 năm, hoặc ít nhất 70 năm kể từ lần xuất bản đầu tiên nếu tác giả không phải là người tự nhiên (Một số dữ liệu thu thập từ vệ tinh, cảm biến thời tiết, thăm dò địa chất,…)

Luật bản quyền đã được chuẩn hóa một phần thông qua một bộ các công ước quốc tế. Công ước Berne là một trong những thỏa thuận quốc tế đầu tiên về bản quyền, được chấp nhận vào năm 1886. Hầu hết các điều khoản của Công ước Berne đã được đưa vào thỏa thuận TRIPS của Tổ chức Thương mại Thế giới năm 1995.

Ngày nay, phần lớn các nước đều áp dụng tiêu chuẩn Công ước Berne. Theo đó, bản quyền được cấp tự động và không yêu cầu bất kỳ chứng nhận chính thức nào khi một tác phẩm đủ điều kiện được trình bày cho công chúng ở dạng vật lý hoặc được bảo mật trên phương tiện (Ví dụ: đĩa quang, tệp máy tính, tranh…), chủ sở hữu sẽ tự động được hưởng bản quyền độc quyền của mình. Cả Công ước Berne và TRIPS đều cấm các bên ký kết duy trì bất kỳ thủ tục nào để bảo vệ bản quyền

Trong bối cảnh này, cũng cần nhấn mạnh rằng những gì được “giao dịch trực tiếp” trên bản quyền là quyền truy cập tài sản trí tuệ có liên quan, không phải là quyền sở hữu tài sản đó. Nói cách khác, bản quyền khác với các phương tiện giao hàng. Một bài hát được bảo vệ bởi bản quyền, nhưng CD nhạc là phương tiện chuyển phát. Nếu bạn mua CD nhạc, bạn sở hữu CD đó nhưng bạn không sở hữu các bài hát trên đó. Do đó, những gì người ta đạt được trong một giao dịch bản quyền là việc sử dụng tác phẩm cho các mục đích nhất định hoặc trong một khoảng thời gian cụ thể.

Cơ sở kinh tế cho bản quyền

Trước khi thảo luận về xu hướng kinh tế cho bản quyền, điều quan trọng phải thấy rõ hai đặc tính kinh tế chính của các tác phẩm sáng tạo làm cho chúng khác biệt cơ bản với hàng hóa hữu hình. Cụ thể, các tác phẩm sáng tạo như phim ảnh, sách và các tác phẩm âm nhạc là: không cạnh tranh và không thể loại trừ.

Chúng không cạnh tranh, có nghĩa là chúng có thể được sử dụng bởi nhiều người cùng một lúc mà không làm giảm giá trị tiêu dùng cá nhân.

Chúng cũng không thể loại trừ, điều đó có nghĩa là nếu không có các quyền hợp pháp phù hợp, hoặc các giải pháp bảo vệ phù hợp, các tác giả thường rất khó ngăn chặn việc sử dụng trái phép nội dung (Watt, 2004).

Những đặc điểm kinh tế của các tác phẩm sáng tạo dẫn đến một số tính năng đặc biệt của thị trường cho nội dung sáng tạo. Sự không cạnh tranh của các tác phẩm sáng tạo dẫn đến chi phí tái sản xuất của hầu hết các tài sản có bản quyền gần như bằng 0 hoặc rất thấp. Điều đó có nghĩa là nếu không có sự bảo vệ bản quyền hợp pháp, tác phẩm gốc có thể sẽ không tồn tại (vì chi phí cận biên để tái tạo ra bản sao tương tự gần như bằng 0 hoặc là nhỏ đến mức không đủ để trang trải các chi phí cố định).

Tính năng “không thể loại trừ” đề cập đến vai trò kinh tế của các quyền hợp pháp và các giải pháp bảo vệ phù hợp. Lý do kinh tế cho bản quyền là nếu không có sự bảo vệ này, những người khác có thể tự do sử dụng, xâm hại vào những nỗ lực của tác giả (người sáng tạo ra sản phẩm gốc) và do đó cản trở việc cung cấp các tác phẩm sáng tạo chính gốc.

Theo đó, việc thiếu quyền, thiếu sự thiết lập tốt và thiếu việc thực thi đúng cách sẽ không khuyến khích đầu tư trong tương lai vào các tác phẩm văn học, nghệ thuật và sáng tạo mới. Lý do kinh tế rõ ràng cho bản quyền này được thể hiện tốt nhất bằng các quy định pháp luật kèm các biện pháp kỹ thuật hỗ trợ. Ví dụ: Công cụ DRM - nhằm chống lại việc dễ dàng sao chép phân phối bất kỳ một tác tác phẩm gốc nào như: Sách, phim, tác phẩm âm nhạc hoặc tác phẩm văn học bởi tính khó tạo ra nhưng dễ dàng sao chép của các sản phẩm nội dung số (Raustiala và Sprigman, 2006).

Do đó, lập luận về bản quyền là khuyến khích tạo và phổ biến phải được thúc đẩy bằng cách cho người sáng tạo một số quyền kiểm soát đối với cách người khác khi họ sử dụng hay tạo ra các bản sao (Greenhalgh và Rogers, 2010). Kiểm soát có thẩm quyền thông qua các quyền độc quyền cung cấp các khuyến khích kinh tế quan trọng và cung cấp cho các tác giả khả năng kiếm sống từ các tác phẩm sáng tạo của họ. Điều này là động lực giúp cho việc phát triển các sản phẩm văn hóa và phát triển người sáng tạo.

Theo dự báo, trong lĩnh vực truyền hình, tại châu Âu, tỷ lệ vi phạm bản quyền đến năm 2022 sẽ xấp xỉ chiếm 50% so với nội dung có bản quyền.

Vai trò của luật và giải pháp bảo vệ bản quyền DRM (Digital Rights Managements)

Các tài liệu kinh tế cũng xác định một sự đánh đổi quan trọng liên quan đến luật bản quyền, rằng: Nếu bảo vệ bản quyền quá mạnh, các ưu đãi để dành cho sáng tạo sẽ có nhiều quyền hạn, nhưng khi ấy quyền sử dụng các tác phẩm có thể trở nên đắt đỏ, dẫn đến sự không tối ưu về mặt kinh tế. Mặt khác, nếu bảo vệ bản quyền quá yếu, có thể sẽ có quá ít tác phẩm sáng tạo được sản xuất và/hoặc chúng sẽ có chất lượng kém hơn. Các tác giả sẽ chuyển thời gian và nỗ lực của họ sang các lĩnh vực hoạt động khác. Do đó: Một mặt, xã hội cần có đủ sự bảo vệ để tại bất kỳ thời điểm nào cho các hoạt động sáng tạo. Mặt khác, bảo vệ quá mức có thể tạo ra sức mạnh thị trường và do đó làm tăng giá sử dụng sản phẩm, điều này sẽ làm giảm mức độ phổ biến của các tác phẩm sáng tạo.

Như Landes và Posner (1989) đã tóm tắt: Bảo vệ bản quyền - quyền của chủ sở hữu bản quyền tức là ngăn người khác tạo bản sao, sử dụng bản sao với chi phí rẻ dẫn đến việc người dùng từ chối việc sử dụng tác phẩm gốc, chống lại các khuyến khích để tạo ra tác phẩm gốc. Do đó, việc tạo sự cân bằng chính xác giữa quyền truy cập và ưu đãi là vấn đề trọng tâm trong luật bản quyền.

Để giải quyết vấn đề này, sự mềm dẻo của các giải pháp công nghệ trong lĩnh vực bản quyền, mà trung tâm ở đó là các giải pháp DRM cho các lĩnh vực như: Điện ảnh, xuất bản điện tử, thiết kế mỹ thuật, thiết kế đồ họa… thực sự phát huy được tác dụng hơn là các thiết chế dựa trên nền tảng luật pháp.

Bởi nhờ các biện pháp bảo vệ bản quyền kỹ thuật số, các tác giả có thể linh hoạt cấp quyền cho người xem (người xem có thể sử dụng sản phẩm không phải trả tiền, nhưng không được sao chép), cho phép các đại lý ủy quyền được phân phối tác phẩm mà quyền và số lần sử dụng tác phẩm này đều được do đếm một cách công khai.

Cũng nhờ công cụ DRM mà các nghiên cứu của của các tổ chức lớn trên thế giới (như là EPO- OHIM, 2013; ESA-USPTO, 2010; Viện Bản quyền Nhật Bản, 2009; Siwek-IIPA, 2004; Bộ Văn hóa, Truyền thông và Thể thao Vương quốc Anh, 2014), đã có được những thống kê tốt và rất cần thiết về bản quyền để thúc đẩy nghiên cứu kinh tế trong lĩnh vực này và cung cấp hướng dẫn khả thi và khả thi cho các nhà hoạch định chính sách (Watt, 2004; Png, 2006; Handke, 2012).

Các ngành công nghiệp thâm dụng bản quyền

Có một lịch sử đặc biệt trong các nghiên cứu đã tìm cách đánh giá tầm quan trọng của các ngành công nghiệp phụ thuộc vào bản quyền. Thách thức cho đến nay là thống nhất xem ngành nào hoặc phần nào của ngành nên được coi là "ngành bản quyền". Trong thực tế, đây chính là xác định xem bộ phận chức năng nào trong ngành công nghiệp đó giúp cung cấp phương tiện, công cụ cho các tác phẩm được bảo vệ bản quyền và cung cấp dữ liệu thống kê theo từng lĩnh vực.

Tác phẩm sáng tạo chịu sự bảo vệ bản quyền, như được định nghĩa bởi TRIPS, được sản xuất trong các phần khác nhau của nền kinh tế. Để thuận tiện cho việc phân tích định lượng các hoạt động liên quan đến bản quyền trong nền kinh tế, WIPO (2003) đã giới thiệu một phương pháp phân biệt các ngành thâm dụng bản quyền và chia chúng thành bốn nhóm chính: i ) cốt lõi, ii) phụ thuộc lẫn nhau, iii) một phần và iv ) phụ trợ.

i) Các ngành công nghiệp sử dụng bản quyền cốt lõi là các ngành hoàn toàn tham gia vào việc tạo, sản xuất và sản xuất, biểu diễn, phát sóng, truyền thông và triển lãm, hoặc phân phối và bán các tác phẩm và các vấn đề được bảo vệ. WIPO đã xác định chín nhóm sau đây là các ngành bản quyền cốt lõi:

1. Báo chí và văn học

2. Âm nhạc, sản xuất sân khấu, nhà hát

3. Hình ảnh chuyển động, video

4. Nhiếp ảnh

5. Đài phát thanh và truyền hình

6. Phần mềm và cơ sở dữ liệu

7. Tác phẩm đồ họa và mỹ thuật

8. Dịch vụ quảng cáo

9. Các tổ chức quản lý thu thập bản quyền

Ngoài các ngành công nghiệp bản quyền cốt lõi ở trên, WIPO cũng xác định ba nhóm ngành có hoạt động liên quan đến ngành bản quyền ở một mức độ nào đó, bao gồm: các ngành công nghiệp phụ thuộc, một phần và không chuyên dụng.

ii) Các ngành công nghiệp bản quyền phụ thuộc là các ngành tham gia vào sản xuất, sản xuất và bán thiết bị có chức năng hoàn toàn hoặc chủ yếu để tạo thuận lợi cho việc tạo ra, sản xuất hoặc sử dụng các tác phẩm và các vấn đề được bảo vệ khác.

iii) Các ngành công nghiệp bản quyền một phần là các ngành trong đó một phần của các hoạt động liên quan đến các tác phẩm và các vấn đề được bảo vệ khác và có thể liên quan đến việc tạo, sản xuất và sản xuất, hiệu suất, phát sóng, truyền thông và triển lãm hoặc phân phối và bán hàng.

iv) Ngành công nghiệp bản quyền phụ trợ là các ngành trong đó một phần của các hoạt động có liên quan đến việc tạo điều kiện phát sóng, truyền thông, phân phối hoặc bán các tác phẩm và các vấn đề được bảo vệ khác, và các hoạt động của chúng không được đưa vào các ngành bản quyền cốt lõi.

Bởi vì các ngành công nghiệp phụ thuộc, một phần và không chuyên dụng chỉ tham gia một phần vào các hoạt động liên quan đến bản quyền, chỉ một phần việc làm và giá trị gia tăng của họ nên được coi là thâm dụng bản quyền. Do vậy, đối với các nước, khi quy định về bản quyền và chịu trách nhiệm về bản quyền, họ sẽ chỉ ràng buộc tập trung vào các ngành công nghiệp bản quyền cốt lõi của WIPO (Gantchev, 2004).