Quỹ bình ổn giá xăng dầu gây... bất ổn?

Tại hội thảo “Góp ý Dự thảo Nghị định sửa đổi Nghị định 95/2021/NĐ-CP và Nghị định 83/2014/NĐ-CP về kinh doanh xăng dầu” sáng 14/2 tại Hà Nội, chuyên gia Phạm Thế Anh - Trưởng Khoa Kinh tế học, Đại học Kinh tế Quốc dân cho rằng, BOG là sự "sáng tạo" của Việt Nam. Ở các nước, quỹ bình ổn là kho dự trữ để can thiệp thị trường trong trường hợp cần thiết, chứ không phải là quỹ lấy tiền của người dân cho vào, sau đó mang ra chi.

Với các nước, quỹ này được hình thành có thể dựa trên sự đóng góp từ ngân sách Nhà nước (NSNN), đặc biệt các nước khai thác dầu thô sử dụng và lấy doanh thu từ việc bán dầu cho vào quỹ.

Trong khi đó, việc sử dụng thông tin dữ liệu cung cấp bởi cơ quan điều hành cho thấy BOG tại Việt Nam hoạt động theo nguyên tắc trích lập trước, chi sau qua giá, nên không giúp hạ thấp chi phí xăng dầu. BOG có xu hướng trích lập khi giá thế giới kỳ trước giảm và ngược lại. Ngoài ra, việc trích lập khi giá thế giới tăng cũng khá phổ biến.

Vì vậy, nguyên tắc này không đảm bảo "bình ổn" bởi BOG chưa thực hiện tốt chức năng bình ổn giá, chưa có quy tắc điều tiết minh bạch. Bình ổn giá là không để cho giá dao động quá mạnh quanh giá trung bình. Việc xác định loại xăng, dầu nào phải trích lập hoặc được chi khá tùy hứng. Quy mô trích lập, chi quỹ cũng không tuân theo quy tắc nào.

"Có thời điểm, cơ quan điều hành ngược khi trích lập vào quỹ khi giá xăng dầu thế giới tăng. Tiêu biểu như năm 2022, giá xăng gần 30.000 đồng/lít nhưng người dân vẫn phải đóng vào quỹ khiến giá xăng tiếp tục tăng. Hiện nay, giá xăng hơn 22.000 đồng/lít nhưng vẫn xả quỹ để bù vào giá xăng dầu", chuyên gia nói.

Chính phủ các nước không can thiệp trực tiếp vào giá mà họ dùng quỹ dự trữ bán ra, mua vào để tích trữ tồn kho, từ đó bình ổn giá chứ không can thiệp trực tiếp vào giá như Việt Nam.

"Giá xăng dầu có bình ổn được hay không cần phải tính độ lệch chuẩn, tức là mức biến động so với giá trung bình. So sánh giá bán lẻ trên thị trường với giá không sử dụng quỹ thì mức độ biến động của giá điều hành còn lớn hơn. Do đó, đây gọi là quỹ gây bất ổn chứ không phải là quỹ bình ổn", chuyên gia Phạm Thế Anh đánh giá.

Cũng theo ông Phạm Thế Anh, việc trích quỹ của dầu ít lần hơn so với xăng nhằm khuyến khích sử dụng xăng E5 là chưa hợp lý. Nếu muốn khuyến khích người dân sử dụng xăng E5, cơ quan chức năng cần hạ thuế, tăng thuế bảo vệ môi trường chứ không phải dùng quỹ để điều tiết giá.

"Có thể do cơ quan điều hành muốn khuyến khích việc sử dụng xăng E5 vì ít gây ô nhiễm môi trường. Tuy vậy, đây không phải là mục tiêu của quỹ. Điều này vô tình tái phân phối thu nhập theo hướng làm gia tăng bất bình đẳng", chuyên gia nêu.

Từ phân tích này, Trưởng Khoa Kinh tế học, Đại học Kinh tế Quốc dân cho rằng, BOG chỉ nên hoạt động trong những tình huống đặc biệt khi Nhà nước muốn trợ giá cho doanh nghiệp và người tiêu dùng, sử dụng nguồn thu vượt dự toán từ các khoản thu liên quan đến xăng dầu.

Điều quan trọng là phải tái cấu trúc thị trường xăng dầu từ đầu mối nhập khẩu, phân phối đến hệ thống bán lẻ. Nhà nước lo ngại thị trường không làm tốt việc xác định giá hợp lý và Nhà nước phải can thiệp. Tuy nhiên, nếu hệ thống phân phối xăng dầu được cải tiến theo cấu trúc thị trường cạnh tranh hơn thì không còn lo ngại này.

"Với hệ thống bán lẻ ở dưới, nếu các DN tư nhân bán lẻ được lựa chọn nhiều nhà phân phối, nhà cung cấp hơn, rào cản gia nhập thị trường được gỡ bỏ. Trong một khu vực, người tiêu dùng được tiếp cận với nhiều kênh bán lẻ hơn thay vì có những rào cản gia nhập thị trường thì có lẽ việc can thiệp vào giá xăng dầu sẽ bớt đi. Đây là định hướng lâu dài để thị trường xăng dầu cạnh tranh hơn. Khi thị trường cạnh tranh hơn thì Nhà nước sẽ bớt những can thiệp hành chính gây méo mó thị trường và làm khó doanh nghiệp", chuyên gia nhìn nhận.

Mới đây, góp ý cho Dự thảo Nghị định sửa đổi Nghị định 95/2021/NĐ-CP và Nghị định 83/2014/NĐ-CP về kinh doanh xăng dầu, VCCI cho biết, cả lý thuyết và thực tiễn đều cho thấy BOG không đạt được mục tiêu giúp bình ổn giá như mong muốn của Nhà nước. Sự biến động giá của xăng dầu sau khi sử dụng quỹ không có sự khác biệt lớn khi so sánh với trường hợp không sử dụng quỹ. Do đó, VCCI đề nghị bỏ quỹ này.

Trong khi đó, trong dự thảo, dù đưa ra 3 phương án liên quan đến BOG, Bộ Công Thương nghiêng về phương án tiếp tục có quy định về BOG, tuy nhiên, có quy định cụ thể về các trường hợp phải sử dụng công cụ BOG (trích lập và chi). Đồng thời công thức giá có sự thay đổi theo hướng Nhà nước chỉ công bố giá định hướng gồm các yếu tố về giá thế giới, các loại thuế, lợi nhuận định mức, các chi phí khác do các doanh nghiệp tự xác định và chịu trách nhiệm trước các cơ quan kiểm toán.

Theo Bộ Công Thương, việc lựa chọn phương án này nhằm bảo đảm giá xăng dầu dần theo thị trường, phản ánh đủ chi phí phát sinh của doanh nghiệp, hài hòa lợi ích giữa các chủ thể, giúp duy trì nguồn cung ổn định cho thị trường.