Kiến tạo nền tảng văn hóa số

Bức tranh giúp Jason Allen giành giải nhất cuộc thi vẽ tranh kỹ thuật số. (Ảnh: Jason Allen)

AI đang thay đổi cách sáng tạo và phổ biến tác phẩm văn học, nghệ thuật. Bên cạnh cơ hội về công cụ, tốc độ và khả năng tiếp cận công chúng, AI cũng đặt ra thách thức về quyền tác giả, đạo đức nghề nghiệp và vai trò con người trong sáng tạo - những yếu tố cốt lõi để xây dựng văn hóa sáng tạo có trách nhiệm, lấy con người làm trung tâm.

Năm 2016, tiểu thuyết “The day a computer writes a novel” (Ngày máy tính viết tiểu thuyết), do một nhóm chuyên gia phát triển chương trình AI thực hiện, đã vượt qua vòng đầu Giải thưởng văn chương quốc gia Nhật Bản Hoshi Shinichi, thu hút sự chú ý lớn của dư luận. Dù không đoạt giải, nhưng việc AI tham gia sáng tác với tư cách “đồng tác giả” đã đặt ra nhiều băn khoăn: Liệu AI có thể thay thế vai trò của người sáng tác trong tương lai?

Những năm gần đây, AI ngày càng lấn sân vào lĩnh vực văn học, nghệ thuật trên thế giới và ở Việt Nam. Năm 2022, tại Mỹ, Jason Allen (bang Colorado) giành giải Nhất cuộc thi vẽ tranh kỹ thuật số trị giá 300 USD với tác phẩm do phần mềm AI Midjourney thực hiện.

Ở Việt Nam, AI đã đảm nhận vai nữ chính trong phim “Chốt đơn” (đạo diễn Bảo Nhân, Nam Cito, ra rạp ngày 8/8) và trước đó tham gia phần nhạc phim “Quỷ nhập tràng” (đạo diễn Pom Nguyễn, NSX Nhất Trung). Dù còn nhiều ý kiến trái chiều, sự hiện diện của AI trong sáng tạo nghệ thuật là xu hướng không thể phủ nhận.

Trí tuệ nhân tạo đang hiện diện như một “cộng sự quyền năng”, mở ra nhiều cơ hội nhưng cũng đặt ra không ít thách thức cho giới sáng tạo. Tại tọa đàm “Bản quyền và phát triển bền vững ngành công nghiệp sáng tạo nội dung số”, ông Hoàng Đình Chung, Giám đốc Trung tâm Bản quyền số (Hội Truyền thông số Việt Nam), cảnh báo 8 hình thứcvi phạm bản quyền gia tăng mạnh trên môi trường số: Chiếm đoạt, mạo danh tác giả; phát hành tác phẩm giả mạo; phân phối tác phẩm, bản sao không có sự đồng ý; sửa chữa, cắt xén, xuyên tạc; sao chép; làm tác phẩm phái sinh; sử dụng tác phẩm nhưng không trả tiền bản quyền. Những vi phạm này không mới nhưng ngày càng tinh vi, khó kiểm soát hơn trong không gian mạng, đặc biệt với sự hỗ trợ của AI.

Nhiều nghệ sĩ Việt Nam đang chịu tác động từ việc AI bắt chước, giả lập phong cách sáng tạo. Trong mỹ thuật, phong cách của các họa sĩ tên tuổi bị mô phỏng đến mức giới sưu tầm khó phân biệt thật-giả. Nhiếp ảnh cũng đối mặt nguy cơ khi AI có thể tạo ảnh chỉ bằng câu lệnh, không qua thiết bị ghi hình. Với âm nhạc, AI tái hiện giọng ca, hòa âm của nghệ sĩ nổi tiếng, tạo bản phối nghe mới nhưng thực chất không mới. Trong văn học-xuất bản, hiện tượng này ngày càng phổ biến, từ giải trí cá nhân đến sản phẩm thương mại. Việc AI “học” và tái tạo mà không ghi nhận nguồn gốc dễ dẫn đến đồng hóa bản sắc sáng tạo, làm mờ dấu ấn cá nhân, đe dọa sự đa dạng của hệ sinh thái văn hóa số.

Không chỉ tại Việt Nam mà nền công nghiệp sáng tạo và nghệ thuật toàn cầu đang bị cuốn theo cơn lốc AI với câu hỏi chưa được giải đáp: Ai là tác giả thật sự của một tác phẩm do AI hỗ trợ tạo ra? Khoản 2 Điều 4 Luật Sở hữu trí tuệ hiện hành quy định: “Quyền tác giả là quyền của tổ chức, cá nhân đối với tác phẩm do mình tạo ra hoặc sở hữu”. Từ đây cho thấy hiện pháp luật chỉ công nhận con người là chủ thể quyền tác giả, do đó cần phát triển tiêu chí đánh giá sự đóng góp của tác giả trong tác phẩm AI và cơ chế đăng ký bản quyền.

Tình trạng vi phạm bản quyền tràn lan không chỉ là vấn đề pháp lý mà còn để lại hệ lụy nặng nề. Trước hết, nó làm tổn hại trực tiếp đến nghệ sĩ, bào mòn cảm xúc và động lực sáng tạo khi tác phẩm bị sao chép, sử dụng trái phép. Tiếp đó là thiệt hại kinh tế cho các đơn vị sản xuất nội dung. Báo cáo của Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC) cho thấy mỗi năm có hàng nghìn bản nhạc bị khai thác không phép trên mạng xã hội, nhưng rất ít đơn vị trả tiền bản quyền. Về lâu dài, tình trạng này làm méo mó thị trường, tạo thói quen “dùng chùa”, coi nhẹ quyền sở hữu trí tuệ. Nguy hại hơn, nếu thiếu cơ chế kiểm soát hiệu quả, Việt Nam có nguy cơ trở thành “vùng trũng bản quyền”, khó thu hút dự án sáng tạo quốc tế và suy giảm năng lực cạnh tranh văn hóa trên thị trường toàn cầu.

Không phủ nhận vai trò của AI, song nhiều nghệ sĩ nhấn mạnh cần xây dựng khung pháp lý minh bạch và ứng xử văn minh khi sử dụng công nghệ này. Sáng tạo nghệ thuật vốn đòi hỏi trải nghiệm sống, cảm xúc cá nhân và góc nhìn độc đáo - những yếu tố làm nên sự thăng hoa mà AI không thể thay thế.

PGS, TS Đỗ Hồng Quân, Chủ tịch Liên hiệp các hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam, khẳng định: “Không phải ngẫu nhiên các tác phẩm neo lại trong lòng công chúng đều gắn với giá trị chân-thiện-mỹ… Đó là những giá trị không thể lập trình, mà chỉ có người nghệ sĩ bằng sự sống trọn vẹn, trách nhiệm, thậm chí hy sinh mới có thể mang đến. AI không thể thổi linh hồn vào tác phẩm, tầng sâu ấy mãi mãi thuộc về con người. Trong môi trường nhiễu loạn, người sáng tạo càng cần giữ nền tảng vững vàng và tự trọng nghề nghiệp”.

Theo các chuyên gia, công nghệ chỉ là công cụ, điều quyết định là mục đích và động cơ của con người. Theo đó cần tận dụng vai trò và khả năng ứng dụng của các giải pháp công nghệ như blockchain, watermark, fingerprint… để nhận diện nội dung, truy xuất nguồn gốc, định danh tác phẩm gốc. Đồng thời, cần thiết phải xây dựng một cơ sở dữ liệu tập trung về bản quyền tác phẩm số, có sự kết nối với các nền tảng công nghệ lớn để bảo đảm khả năng đồng bộ và truy xuất hiệu quả.

Bên cạnh các biện pháp kỹ thuật, việc xây dựng văn hóa ứng xử và tư duy minh bạch trong sáng tạo và tiêu thụ sản phẩm nghệ thuật là hết sức cần thiết. Các cơ quan, đơn vị như nhà xuất bản, hãng phim, hãng ghi âm, tạp chí hay nền tảng số phải có chính sách rõ ràng, yêu cầu kiểm chứng nguồn gốc trước khi công bố tác phẩm. Song song với đó, công tác tuyên truyền và giáo dục về văn hóa sáng tạo có trách nhiệm cần được lồng ghép vào chương trình giảng dạy, từ bậc phổ thông đến các trường đào tạo nghệ thuật. Khi công chúng có hiểu biết đầy đủ về bản quyền và trân trọng nguồn gốc sáng tạo, họ sẽ trở thành bộ lọc tự nhiên, góp phần hình thành thị trường nghệ thuật minh bạch, công bằng và bền vững.

Đối với các nghệ sĩ, những chủ thể sáng tạo, cần chủ động trang bị kiến thức pháp lý liên quan đến quyền tác giả cũng như nên tham gia các tổ chức quản lý và khai thác bản quyền. Mỗi nghệ sĩ cũng cần học hỏi và ứng dụng các công cụ công nghệ để định danh và chống sao chép trái phép. Trên hết, điều cốt lõi là giữ vững bản lĩnh và trách nhiệm nghề nghiệp: Trung thực trong sáng tạo, rõ ràng về xuất xứ tác phẩm. Đây không chỉ là hành động bảo vệ mỗi cá nhân mà còn góp phần xây dựng một nền công nghiệp văn hóa minh bạch, công bằng và nhân văn, đồng thời kiến tạo nền tảng văn hóa số phong phú, góp phần nâng cao năng lực cạnh tranh toàn cầu trong lĩnh vực văn học nghệ thuật.