Kỷ niệm nghề báo: Dấu ấn bài phóng sự về dân tộc Chứt ở bản Rào Tre

Vào một buổi sáng tháng 8/1992, tôi dắt chiếc xe đạp cà tàng của mình đến một quán sửa xe nằm bên đường mương nước đi Thạch Tân (nay gọi là đường Phan Đình giót, thị xã Hà Tĩnh) để nhờ thợ hàn cho 2 cùi pê đan đã nhọn hoắt. Bác thợ có cái tên gọi gắn với nghề “Nho cơ khí”. Cầm ghi đông xe lắc lắc mấy cái rồi miệng ông lẩm bẩm, xe cộ chi mà như răng rụng. Từ xích líp, pê đan không còn răng, lốp thì mòn vẹt. Sau đó ông nhìn vào tôi chằm chằm hỏi, chú làm nghề chi mà khổ thế? Tôi ngượng ngạo trả lời, dạ bác em làm nghề viết báo ạ. Ông hỏi lại: Nhà báo chi mà khổ vậy?

Sau một hồi lúi húi sữa chữa, thay thế một số phụ tùng bị hư hỏng, ông hàn cho tôi một đôi pê đan bằng hai đoạn bu long sắt to bằng ngón chân cái. Xe được sửa chữa xong ông nói: Chú làm báo nên tôi mách cho chú một nơi trên quê nhà tôi ở xã Hương Liên, huyện Hương Khê có một tộc người vẫn “ăn lông ở lỗ”. Ở đó, 4-5 gia đình chen chúc nhau sống trong cái nhà sàn xiêu vẹo rách nát, thiếu ăn, thiếu mặc, chú lên đó mà viết. Nghe ông Nho mách bảo tôi thầm nghĩ, đúng là một đề tài quý.

Lúc bấy giờ đang trong đỉnh điểm của thời kỳ bao cấp, Hà Tĩnh mới được chia tách từ Nghệ Tĩnh lại, mọi khó khăn thiếu thốn chồng chất. Khi dắt xe đi vợ tôi gói cho tôi mấy củ khoai luộc, một bi đông nước phòng khi đói khát nhỡ đường.

Tác giả bài viết - nhà báo Nguyễn Anh Bình.

Con đường đất đỏ từ thị xã Hà Tĩnh lên Hương Khê theo kinh nghiệm của người dân ở đây thì, nếu mờ sáng đi phải đến tối mịt mới đến được Hương Phố (tức thị trấn Hương Khê ngày nay). Quả đúng như lời nhận định, bởi đường lên Hương Khê thời ấy còn quanh co, cách trở, nhiều đoạn còn suối sâu vực thẳm, mặt đường lổm chởm đá mồ côi. Hiếm hoi lắm mới gặp được đoạn bằng để ngồi lên xe mà đạp cho đỡ mỏi đôi chân, phần nhiều tôi phải dắt bộ, nên gần 10 giờ đêm mới tới được đích.

Lần đầu mới đặt chân lên huyện miền núi này, tôi chưa hề quen biết ai.Nhờ trời xui đất đẩy, tôi sà vào một gia đình bên đường. Một người đàn ông to cao thấy tôi mệt mỏi dắt chiếc xe đạp cà tàng một mình trong đêm, liền hỏi thăm rồi đón tôi vào nhà, cho nghỉ lại. Sángngủ dậy mới phát hiện ra, mình đang được sự cưu mang của hai vợ chồng đều làm nghề Y. Anh Mô là Bác sỹ Đại tá quân y, chị Thư là Phó Giám đốc bệnh viện Hương Khê.

Sáng sớm hôm đó tôi được gia chủ thết đãi cơm nước no nê. Trước lúc lên đường, chị Thư cho biết, chú đi xe đạp từ đây vào bản phải mất từ 30- 50 cây số nữa.Đường rừng khó đi, chiều tối may ra chúmới tới nơi. Anh Mô cũng dặn: "Đi đường phải cẩn thận đấy, ngoài thú rừng ra, đường sá sông suối hiểm trở lắm, không may bị trượt chân là cả xe lẫn người lao xuống vực sâu không ai biết mà tìm đâu. Trước khi vào bản, chú nhớ phải gặp bằng được bộ đội biên phòng để họ giúp và phiên dịch".

Cuộc gặp gỡ bất ngờ

Vượt qua con đường núi non gập ghềnh hiểm trở bao phen người và xe vật lộn với nhau vì phải bươn qua nhiều đoạn đường chỉ có người và trâu bò qua lại. Cuối cùng tôi và con ngựa chiến cũng đến được dân bản. Đúng như lời ông "Nho cơ khí" kể, tôi vội vàng lôi chiếc máy ảnh Ziniet (Liên Xô) cũ kỹ ra chụp. Chẳng mấy chốc cả cuốn phim 36 kiểu hết sạch, tôi tiếp tục lắp thêm cuộn khác nữa để chụp cảnh đời sống, sinh hoạt của đồng bào ở đây chẳng khác gì thời hồng hoang.

Qua một ngày đêm tiếp xúc, tạm biệt đồng bào dân tộc Chứt ở bản Rào Tre trở về xuôi, sau đó một tuần bài phóng sự của tôi được đăng tải trên trang nhất báo Hà Tĩnh: “Có một bộ tộc đang sống bơ vơ giữa núi rừng Hương Khê”. Sau khi báo phát hành, đông đảo bạn đọc không có báo phải tìm đến Tòa soạn báo Hà Tĩnh tranh thủ đọc. Qua bài viết, lần đầu tiên mọi người mới biết ở Hà Tĩnh có đồng bào dân tộc đang sống lẩn khuất trong rừng sâu.

Nhà báo Nguyễn Anh Bình chụp chung với nguyên Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh.

Sau đó bài báo này được báo Nhân dân đăng trên số chủ nhật ra ngày 13/9/1992 với tựa: “Có một dân tộc thiểu số đang sống khắc khoải giữa núi rừng Hương Khê…”.Khi báo Nhân dân phát hành tôi được Phó Tổng biên tập Báo Hà Tĩnh Nguyễn Quốc Khanh gọi tới Tòa soạn thông báo một tin mừng: "Cậu chuẩn bị ngày mốt ra Hà Nội gặp Bác Nguyễn Hữu Thọ, Tổng biên tập Báo Nhân dân để bác ấy giới thiệu cậu tới gặp Chủ tịch Quốc hội Nông Đức Mạnh qua bài báo cậu viết về đồng bào dân tộc ở Hương Khê ấy". Nghe Phó Tổng biên tập Nguyễn Quốc Khanh thông tin trong tôi cứ ngờ ngợ như không thể tin nổi đây là sự thật.

Sau khi gặp Bác Hữu Thọ - Tổng biên tập Báo Nhân dân, bácvui vẻchúc mừng bài viết của tôi. Sau đó bác Hữu Thọ chỉ đường cho tôi tìm đến số nhà 37, đường Hùng Vương(quận Ba Đình, Hà Nội),chỗ Văn phòng Quốc hội làm việc thời bấy giờ để gặp bác Nông Đức Mạnh.

Cuộc gặp gỡ bất ngờ tại nhà riêng nguyên Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh (từ trái qua phải, nguyên Tổng Bí thư Nông Đức Mạnh, Đại tá Võ Hồng Tuyên, Đại tá Võ Trọng Việt, Nhà báo Nguyễn Anh Bình).

Thế là chắc chắn mình sẽ được gặp Chủ tịch Quốc hội rồi. Do thời bấy giờ gia đình tôi quá nghèo, có thể nói, chưa có bộ đồ mang cho tử tế, dày dép cũng chẳng ra hồn. Khi tới trước cổng số nhà 37 Hùng Vương, người gác cổng nhìn tôi từ đầu xuống chân ngờ ngợ hỏi, chú ở đâu đến đây mà xin gặp Chủ tịch Quốc hội? Tôi liền thưa, dạ bác, em ở trong Hà Tĩnh ra đây, Bác Mạnh bảo em ra bác ấy gặp. Người bảo vệ liền nhấc máy gọi điện thoại, sau mấy phút tôi được một cán bộ văn phòng dẫn lên lầu 2 tòa nhà. Đồng chí Chủ tịch và Phó Chủ tịch Quốc hội đang ngồi đón chờ tôi bằng tình cảm trìu mến. Sau khi hỏi thăm gia đình, Bác Nông Đức Mạnh đưa tờ báo Nhân dân trải ra giữa bàn có bài viết của tôi, Bác hỏi, bài báo này là cháu viết đấy à? Ảnh cụ bà 90 tuổi này có thật cụ đang bóc hạt mít ăn thay cơm phải không?Tôi trả lời, dạ thưa Bác phải ạ. Sau những câu hỏi ấy, Chủ tịch Quốc hội nhẹ nhàng dặn bảo tôi: “Bác và Thường vụ Quốc hội cảm ơn nhà báo Anh Bình rất nhiều, đã chịu khó đến tận tiếp xúc với đồng bào như thế này là Đảng, Quốc hội, Chính phủ ghi nhận".

Sau buổi gặp gỡ đầy thú vị và vinh hạnh ấy, trước lúc chia tay Chủ tịch Quốc hội ân cần gửi lời hỏi thăm và cảm ơn Bộ đội biên phòng Hà Tĩnh đã cưu mang lo lắng cho cuộc sống của đồng bào dân tộc Chứt ở Rào Tre. Sau đó Bác Nông Đức Mạnh bảo: Cháu nhớ về trong đó nói vớichỉ huy trưởng Bộ đội BP Hà Tĩnhra bác gặp nhé.

Tôi vui mừng mang tin này về báo cáo lại với Chỉ huy trưởng Bộ biên phòng Hà Tĩnh, Đại tá Võ Hồng Tuyên và Phó Chỉ huy trưởng Võ Trọng Việt. Khi nhận được tin này các anh mừng khôn xiết.

Thế là cuộc gặp gỡ bất ngờ giữa Bộ chỉ huy Bộ đội biên phòng Hà Tĩnh với Chủ tịch Quốc hội Nông Đức Mạnh đầy ý nghĩa. Và cũng từ cuộc gặp gỡ đó mà sự hồi sinh của đồng bào dân tộc cũng được bắt đầu từ đây. Và một thời gian sau đó tôi được Bộ chỉ huy Bộ đội Biên phòng Hà Tĩnh, tôi được Đại Tá Võ Hồng Tuyên, Đại tá Võ Trọng, Đại tá Võ Trọng Việt xem tôi như một quân nhân, một nhà báo của lực lượng.

Miền Trung những ngày tháng 6/2021