Có chân trong ban chấp hành

“Tay” không giống ai

Hầu như không thấy điều này trong tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Nga. Trong khi chúng ta nói tay chơi, tay ngang, tay sai, tay súng, tay thợ, tay trong… thì để chỉ mỗi loại người này, tiếng Anh lại dùng một từ trong đó không có yếu tố “tay”: playboy, layman, lackey…

Tay còn được dùng để chỉ các vận động viên chơi môn thể thao bằng tay. “Võ sĩ thép Mike Tyson chỉ được xếp vị trí cuối cùng trong danh sách mười tay đấm huyền thoại của quyền Anh”; “Minh Quân vô địch giải các tay vợt xuất sắc”, “Việt Nam góp mặt hai tay cơ tại vòng tứ kết giải Billards 9 bóng châu Á”; “Tay đua 24 tuổi người Ý Marco Mimoncelli tử nạn ngày 13/1/2011”; “danh hiệu kỳ đạo của các tay cờ Việt Nam” (trang www.thanglongkydao). Các bạn còn gặp “tay đập”, “tay chắn” trong bóng chuyền. Và Tay kiếm cừ khôi là tên một trò chơi game.

Trong tiếng Việt, tay được dùng một cách khái quát cho nhiều bộ phận chi trên: cánh tay, bàn tay, ngón tay (trong khi người Anh gọi bằng những từ hoàn toàn khác nhau: arm, hand, finger). Với người Việt, từ “cánh” gợi trong nhận thức là cái gì đó từ trung tâm vươn xa ra, thế là hình thành mấy chục từ ghép: cánh buồm, cánh chim, cánh bèo, cánh cửa, cánh cung, cánh hoa, cánh quạt, cánh quân, cánh sen…

Trong khi đó, người Anh lại dùng “arm” để tạo ra những cụm từ mà người Việt gọi là cành cây, nhánh sông, nhánh biển, tay ghế…

“Chân” cũng có chỗ khác người

Trong con người, chân là bộ phận thấp nhất giúp ta đứng vững. Thế là bộ phận thấp nhất làm giá đỡ cho những đối tượng tự nhiên hoặc nhân tạo được nhiều dân tộc gọi tên là “chân”: chân tường, chân cột, chân giường, chân bàn, chân đèn, chân cầu thang; chân đồi, chân núi, chân chống (xe), chân kính (đồng hồ), chân vạc…

Nhưng với chân trời, hoặc “chân mây mặt đất một màu xanh xanh” (Nguyễn Du), thì người Pháp, người Anh và người Nga lại dùng một từ gốc Latinh horizon, chẳng dính líu gì tới “chân” cả. Trong khi chúng ta nói chân răng, chân tóc, chân móng tay, thì người Pháp lại thấy ở những đối tượng trên có đặc điểm cắm sâu vào như rễ cây để đứng vững nên họ có lối nói rễ răng, rễ tóc, rễ móng tay.

Chân vịt, chân rết là cách lấy chân người gọi tên chân con vật. Từ đây lại dùng tên này để gọi những đối tượng nào có hình dáng hoặc công dụng giống như thế: chân vịt của con tàu, hệ thống mương máng chân rết, công ty mở thêm nhiều chân rết ở các địa phương…

Chân để con người đứng ở một vị trí. Vậy thì “có chỗ đứng trong thị trường” là “có chân trong thị trường”. Cái vị trí này là vị thế con người trong một tổ chức xã hội. Ấy thế là chân được dùng hoán dụ cho thành viên của một tổ chức: “chạy được một chân trong ban chấp hành”, “có chân trong hội đồng quản trị”; “có chân trong đội tuyển quốc gia”; “xin được một chân bán hàng ở trung tâm thương mại”; “còn thiếu một chân tổ tôm”…

Tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Nga không có kiểu chuyển nghĩa theo cách dùng hoán dụ từ chân. Người ta dùng trực tiếp từ “thành viên” (member, membre...)

Kết hợp nghĩa “thành viên” với nghĩa “ở vị trí thấp nhất”, người Việt nhận thức ở từ chân một nghĩa mới. Nó chỉ người ở những nghề nghiệp có vị trí thấp trong một tổ chức, những người phụ việc, phục vụ cho cán bộ lãnh đạo: “Anh ta là một chân chạy trong công ty”, “Chưa tìm được việc làm, thôi thì trước mắt kiếm một chân sai vặt, chân chạy cờ, chân loong toong hay một chân bảo vệ nào đó cũng được”…

Tục ngữ “giàu hai con mắt, khó hai bàn tay” đã khái quát tay để cầm nắm thành tay là công cụ lao động. Mà chân ở vị trí thấp nhất, nên từ tay chân, chân tay chỉ loại công cụ lao động thấp nhất – bọn đàn em, bộ hạ, thuộc hạ cho những đại ca, những ông trùm và người quyền thế. Những điều thú vị trên hầu như cũng không thấy trong tiếng Anh, tiếng Pháp và tiếng Nga.

Theo SGTT