Độc đáo những quy định bất di bất dịch ở ngôi đền "cầu đảo" xứ Kinh Bắc

Tọa lạc tại thôn Chân Lạc (có tên nôm là làng Kẻ Chóa, thuộc xã Dũng Liệt, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh), đền Chóa được nhiều người biết đến với truyền thuyết và tín ngưỡng thờ Bà chúa Dâu tằm cùng nghi lễ cầu đảo (cầu mưa) nổi tiếng cách đây hàng nghìn năm.

Tương truyền, Bà chúa Dâu tằm vốn là Công chúa con vua Thủy tề (Long Vương) hàng năm vào dịp đầu xuân vẫn hay du ngoạn dọc theo dòng sông Cầu để ngoạn cảnh xuân.

Khi đến vùng này, thấy những cánh đồng tươi tốt, đất đai màu mỡ nhưng người dân vẫn phải chịu cảnh lam lũ cực nhọc nên Bà đã dừng lại và truyền dạy cho dân làng nghề trồng dâu, nuôi tằm dệt vải, biết đoàn kết nhau lại để chống thú dữ, làm nhà để ở, đóng thuyền để đi lại và bắt cá trên sông.

Ngôi đền Chóa thờ Bà chúa Dâu tằm nổi tiếng với nghi thức cầu đảo (cầu mưa) ở vùng Kinh Bắc xưa.

Ông Nguyễn Duy Bình - một trong những người trông coi đền Chóa cho biết, sau nhiều năm sống với dân làng, đến ngày phải trở về Bà đã hóa tại vị trí đền Chóa bây giờ, khi ấy hồ nước trước cửa đền vẫn là một nhánh của dòng sông Cầu.

Tưởng nhớ công lao, ân đức của Bà, dân làng đã lập đền thờ phụng, hương khói quanh năm, lấy uy đức của Bà làm mẫu mực để duy trì nền nếp, phong tục, tập quán truyền lại từ thế hệ này qua thế hệ khác.

"Sau này, trải qua nhiều triều đại đã sắc phong tôn vinh bà là Thánh mẫu nương thần hay nhiều người vẫn gọi là Bà chúa dâu tằm, như một nhân vật tối linh, tối thượng" - ông Bình nói

Theo anh Ngô Thế Tân - người đã có nhiều năm tìm hiểu về lịch sử vùng đất và ngôi đền này cho biết, xưa kia đền Chóa nằm trên một khu đất cao, xưa gọi là rừng Điện có rất nhiều cây gỗ quý.

Cách đây vài trăm năm, một vị quan đã hưng công cho xây dựng lại khu di tích đền Chóa với nhiều tòa nhà khác nhau: Thượng điện, Trung điện, Hạ điện, cộng với hai dãy nhà Hữu vu, Tả vu, mỗi tòa có ba gian hai chái với kiến trúc cổ mái ngói đao cong từ thế kỷ thứ XVIII đã tạo thành một quần thể di tích lưu giữ lại vẻ cổ kính của vùng quê Kinh Bắc xưa.

Mỗi năm, dân làng lại chọn hai “ông đám” tuổi từ 55 - 65 ra để trông coi đền Chóa.

Đặc biệt, giá trị nổi bật nhất của đền Chóa được biết đến thông qua các thư tịch cổ như Đại Nam nhất thống chí, Bắc Ninh địa dư chí, Bắc Ninh toàn tập dư địa chí đều ghi chép tín ngưỡng thờ phụng tại đền Chóa là: “Đền thờ 3 vị thủy thần ở Chân Hộ và Hộ Trung (huyện Yên Phong, Bắc Ninh). Một vị là Thủy tộc Long quân, một vị là Hoàng Hà long khiết Phu nhân và một là Tam Giang công chúa”.

Trước đây, vào những năm hạn hán, tín ngưỡng thờ nước được thể hiện rõ nét nhất thông qua tục "cầu đảo" (cầu mưa) tại đền Chóa. Nghi thức tế lễ Thần thường được tiến hành trong ba ngày liền, không mưa lại ba ngày tiếp theo.

Nếu trời vẫn không mưa thì dân làng tổ chức “Tắm kiệu”, rước kiệu Thần từ đền Chóa bằng thuyền vượt sông Cầu sang đền Vường sát bờ sông (thuộc xã Châu Minh, huyện Hiệp Hòa, tỉnh Bắc Giang) để tế lễ Thần ở đây.

"Khi thuyền qua sông, người ta còn dùng gáo đồng múc nước dội lên kiệu gọi là tắm kiệu. Và trong đền Chóa hiện vẫn còn lưu giữ chiếc gáo đồng do vua Đinh (thế kỷ thứ X) ban tặng trong một lần đến đền cầu mưa", anh Ngô Thế Tân cho biết.

Nếu sau khi tế lễ tại đền Vường mà trời vẫn không mưa, dân làng lại tổ chức “Rước bơi”. Kiệu Thần được rước đến bến Đình (thuộc thôn Lạc Trung) để thi bơi chải. Đến nơi kiệu được đặt trên bờ, mặt hướng ra sông.

Dưới sông 3 thuyền chải của 60 trai tráng làng Chóa thi bơi. Trên bờ dân làng đánh trống cái liên hồi để thúc dục các thuyền bơi. Dưới nước các thuyền bơi quanh một vòng tại khúc sông bến Đình.

Sau ba ngày rước bơi mà trời vẫn không mưa thì nhân dân ở đây tổ chức “Rước huyện”, tức đồng loạt các làng ven sông Cầu như làng Chóa, làng Xà… rước kiệu Thần xuống đền Đông Yên (xã Đông Phong) để tổ chức tế lễ cầu đảo.

Theo tục lệ từ xưa, hàng năm dân làng sẽ chọn ra hai người được gọi là hai ông "quan đám" từ 55 - 65 tuổi ra để trông coi đền và "hầu Ngài". Những người được chọn ngoài sức khỏe tốt còn phải có đạo đức tốt, gia đình êm ấm, hòa thuận và nhất là không có tang ma, có lối sống chuẩn mực, không có điều tiếng gì ở trong làng ngoài xã.

Hai người được chọn có tên lần lượt là ông đám nhất và ông đám nhì sẽ thay mặt dân làng ra "hầu Ngài" một năm, đến năm sau dân làng lại chọn hai người khác.

Về những nguyên tắc khi ra trông coi đền Chóa từ ngàn xưa truyền lại thì trong thời gian các ông đám "hầu Ngài" thì dù gia đình có việc hiểu, việc hỉ cũng không được về vì khi đã tâm nguyện ra "hầu Ngài" thì chỉ toàn tâm, toàn ý ở đền, không được đi đâu.

Những di tích trong khuôn viên ngôi đền đã có lịch sử vài trăm năm tuổi.

Đặc biệt, những kiêng khem bắt buộc đối với hai ông đám trong việc sinh hoạt hàng ngày cũng phải tuân theo một nguyên tắc bất di bất dịch như hàng ngày dù đông hay hè, các ông đám phải tắm bằng nước gừng tươi ít nhất một lần.

Người được chọn cũng không được ăn hành tỏi trong suốt thời gian trông coi đền; mỗi khi đi vệ sinh xong phải rửa tay bằng nước gừng tươi để đảm bảo sự sạch sẽ, tinh khiết khi "hầu Ngài".

Ông Nguyễn Duy Phú - một trong hai người từng được dân làng chọn ra "hầu Ngài" cho biết, hàng ngày các ông đám phải dậy từ 3h sáng để quét dọn, lau chùi để trong ba cung chính và ngoài sân của đền lúc nào cũng phải sạch sẽ.

Đến lúc mặt trời lên là công việc phải hoàn tất để người dân và du khách thập phương đến còn hướng dẫn thăm và sắp lễ giúp.

Đền Chóa có ba tòa nhà gồm Thượng điện, Trung điện và Hạ điện. Đối với du khách thập phương hoặc người dân trong làng đến thăm đền Chóa thường chỉ được phép vào Hạ điện và Trung điện là cùng còn tuyệt đối không được bước chân tới Thượng điện mà chỉ các ông đám được dân làng lựa chọn ra để “hầu Ngài” là được phép vào tới Thượng điện.

Chính vì lẽ đó nên phía trong tòa Thượng điện của đền Chóa có những gì thì người dân trong làng cũng như du khách thập phương không ai được biết và đó chính là những bí mật mà chỉ các ông đám mới nắm được.

Tuy nhiên, theo "ông đám" Nguyễn Duy Bình thì lệ này đã tồn tại hàng trăm năm nay đối với những người được lựa chọn vào trông coi đền. Hết một năm trông đền và "hầu Ngài", hai ông đám trước hầu Ngài kể lại cho hai ông đám sau, tuyệt đối không kể cho người khác nghe, kể cả con cái ruột thịt cũng không được biết trong Thượng điện của đền Chóa có gì.

Ngôi miếu Hạ Mã nằm ngay lối vào đền Chóa và được một cây sanh cổ thụ vài trăm năm tuổi bao bọc bên ngoài.

Theo nhiều người dân địa phương, cho đến nay trong tòa Thượng điện có gì đến nay vẫn là bí mật chưa có lời giải. Bởi bất kể nam phụ, lão ấu trong làng đều không ai dám hỏi hoặc phỏng đoán bên trong có gì vì sợ các Ngài quở trách, giáng tội, còn đối với các ông đám trông coi đền thì đó là những bí mật “sống để bụng, chết mang theo”.

Một trong những điều đặc biệt tại đền Chóa là ngay trước lối vào đền, trước hồ bán nguyệt rộng là một ngôi miếu cổ nằm lọt thỏm trong bộ rễ của một cây sanh cổ thụ.

Theo cụ Nguyễn Thành Minh (77 tuổi), người trong làng cho biết ngôi miếu này đã có từ rất lâu đời và có tên gọi là miếu Bà Cô hay miếu Hạ Mã.

Ngày trước, từ quan lớn đến dân thường khi vào đền Chóa, lúc đi qua miếu Hạ Mã đều phải xuống ngựa đi bộ và phải ngả nón, mũ cúi mặt chào như một cách thể hiện sự thành kinh đối với các Ngài.

Hàng năm, hội đền làng Chóa (thôn Chân Lạc, xã Dũng Liệt, huyện Yên Phong, tỉnh Bắc Ninh) diễn ra vào ngày mùng 6 tháng Giêng (Âm lịch).

Hiện nay, đền Chóa còn bảo lưu được nhiều cổ vật quý hiếm như tượng “Long Vương” mặt người mình rồng; 19 đạo sắc phong của các triều đại; 2 tấm bia đá (được khắc năm 1704 và 1714); hoành phi, câu đối; hương án; sập đá… là sự ghi nhận về giá trị văn hóa và chứng tích của ngôi đền trong lịch sử của vùng đất Kinh Bắc xưa.