3 kỳ tài toán học tiêu biểu sử Việt: Người được vua thán phục, người nổi tiếng với bài toán cân voi

Vũ Hữu – thần đồng toán học thế kỷ XV

Vũ Hữu (1437 – 1530), người làng Mộ Trạch, tổng Thì Cử, huyện Đường An, phủ Thượng Hồng, trấn Hải Dương, nay là làng Mộ Trạch, xã Tân Hồng, huyện Bình Giang, tỉnh Hải Dương. Từ nhỏ Vũ Hữu đã thể hiện năng khiếu tính toán hơn người. Cứ hễ ở làng có vụ việc gì tranh chấp, kiện tụng liên quan đến đất đai đều nhờ ông tính toán, phân xử giúp. Hơn thế, với những phương pháp sáng tạo vượt trước thời đại, Vũ Hữu đã biết ứng dụng các phép đo lường phức tạp, mà mãi sau này, con người mới tìm ra nguyên lý và phổ biến rộng rãi.

Khi Vũ Hữu 23 tuổi (năm 1463), ông đã đỗ Hoàng Giáp và được vua Lê Thánh Tông trọng dụng. Con đường quan lộ của ông cũng bắt đầu từ đây, Vũ Hữu lần lượt được thăng chức từ Khâm hình viện lang trung, Thượng thư bộ Hộ, Thượng thư bộ Lễ trong triều đình nhà Hậu Lê, sau được tặng phong Thái bảo.

Công trình toán học ông để lại cho hậu thế nổi bật là Lập Thành Toán Pháp (立成算法). Sách này gồm cách đo ruộng, tính diện tích ruộng; hình vẽ các thửa ruộng có hình phức tạp và cách tính diện tích loại ruộng này; cách tính bằng bàn tính, bằng phép cửu chương, cửu quy; một số bài tính đố, có cho biết đáp số. Đây cũng là quyển sách toán học cổ nhất nước ta.

Theo sách "Kể chuyện trạng Việt Nam", bấy giờ, vua Lê Thánh Tông thấy mấy cổng thành Thăng Long xây dựng từ thời Lý đã hư hỏng nhiều, muốn xây lại. Vua sai các đại thần đo đạc nhưng cả tháng vẫn không tính được số gạch cần thiết để xây thành. Biết Vũ Hữu có tài tính toán, đo đạc, vua cử ông đến dự toán số gạch cần xây.

Sau khi đo đạc xong, ông thưa với vua rằng: "Thần đã tính toán kỹ, không thừa không thiếu một viên gạch". Một viên quan tỏ ý nghi ngờ, ép ông vào thế khó: "Đã vậy xin quan Lang trung làm cam kết, nếu sai lệch sẽ bị trị tội". Kết quả đúng như tính toán của Vũ Hữu, không thừa không thiếu viên gạch nào để xây thành khiến vua và các quan lại trong triều thán phục.

Lương Thế Vinh – Vị trang nguyên giỏi toán nhất trong lịch sử Việt Nam

Lương Thế Vinh (1441 – 1496) là vị trạng nguyên giỏi toán nhất trong lịch sử Việt Nam, ông sinh ra ở làng Cao Hương, huyện Thiên Bản, trấn Sơn Nam, nay là thôn Cao Phương, xã Liên Bảo, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.và có năng khiếu tính toán từ nhỏ.

Theo sách Đại Việt Sử ký toàn thư, năm 1463, Lương Thế Vinh đỗ Trạng nguyên khoa Qúy Mùi, dưới triều vua Lê Thánh Tông. Ông được vua trọng dụng, bổ làm quan và từng giữ nhiều chức vụ quan trọng như: Sái phu trong hội Tao Đàn, Thượng thư bộ Hình, Thượng thư bộ Hộ, Thượng thư bộ Lễ, sau được tặng phong Thái bảo. Ngoài ra ông còn dạy học ở Quốc Tử Giám, Sùng Văn Quán và Tú Lâm cục - những trường cao cấp thời bấy giờ đào tạo nhân tài cho đất nước về văn chương và toán học.

Lương Thế Vinh nổi tiếng với bài toán cân voi. Theo sách "Kể chuyện sứ thần Việt Nam", khi sứ nhà Minh là Chu Hy thách đố cân một con voi, ông đưa voi lên thuyền rồi đánh dấu mép nước. Sau đó, dắt voi lên, đổ đá hộc xuống thuyền cho đến lúc thuyền chìm xuống đến đúng dấu cũ. Việc còn lại là đưa từng viên đá lên cân và cộng kết quả. Chu Hy thán phục nhưng vẫn tiếp tục đố ông đo bề dày của một tờ giấy xé ra từ quyển sách. Khi nghe ông nói chỉ cần đo bề dày cả cuốn sách rồi chia đều cho số tờ là ra ngay kết quả, Chu Hy ngửa mặt lên trời than rằng: "Nước Nam quả lắm người tài!".

Nguyễn Hữu Thận – Nhà toán học nổi tiếng triều Nguyễn

Nguyễn Hữu Thận (1757-1831) có hiệu là Ý Trai, quê ở huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Xuất thân từ vùng quê nghèo, thường hạn hán, lũ lụt. Cảm thương nhân dân thống khổ, trong chuyến đi sứ nhà Thanh, Nguyễn Hữu Thận nghiên cứu, cải tiến phép lịch. Sau khi về nước, ông trình với vua Gia Long, bắt tay biên soạn lịch "Hiệp Kỷ" có độ chính xác hơn, giúp nông dân cày, cấy kịp thời vụ. Ngoài xây dựng lịch, ông rất chú tâm nghiên cứu toán. Năm 1828, ông hoàn thành bộ "Ý Trai toán pháp". Đây là bộ sách toán nổi tiếng của nước ta đầu thế kỷ XIX.

Ngoài "Ý trai toán pháp", Nguyễn Hữu Thận còn dịch các quyển sách toán học của Trung Quốc để phổ biến tại nước ta.