Bộ sưu tập các loài rắn biển quý hiếm của Việt Nam

Trong 62 loài rắn biển phân bố ở vùng nhiệt đới, á nhiệt đới của biển Ấn Độ Dương và Thái Bình Dương, vùng biển Việt Nam có 26 loài với một số loài đặc hữu. Hiện Viện Hải dương học (Nha Trang, Khánh Hòa) lưu giữ đầy đủ bộ sưu tập rắn biển Việt Nam quý hiếm, phục vụ phổ biến kiến thức, giáo dục, nghiên cứu khoa học, tham quan du lịch,...

ThS. Cao Văn Nguyện, hơn 25 năm làm việc tại Viện Hải dương học, cho biết tiêu bản các loài rắn biển đang được bảo tồn, trưng bày giới thiệu tại viện là thành quả của những lần ông cùng cộng sự rong ruổi nhiều nơi để thu mẫu. Công việc chính của ông tại viện là nghiên cứu động vật có xương sống. Ông cũng hợp tác với các tổ chức quốc tế, bao gồm Hoa Kỳ, Australia và Đan Mạch, nghiên cứu về rắn biển, nhằm lưu giữ nguồn gen quý hiếm của chúng và đề xuất phương án bảo tồn.

Theo nghiên cứu viên 51 tuổi này, rắn biển thường sinh sống ở các vùng đáy bùn nước ven bờ, xung quanh các đảo và cửa sông. Rắn biển có đầu và mắt nhỏ, thân hơi dẹp, đuôi dẹp, lỗ mũi chuyển lên phía đầu mút mõm. Thức ăn của chúng phần lớn là cá, một số ít thích ăn trứng cá, động vật giáp xác và thân.

Ở Việt Nam, rắn biển thường được biết đến với tên gọi "đẻn", "hèo". Người dân vùng biển không lạ lẫm với rắn biển, thường bắt đem bán bởi giá trị kinh tế cao, dùng chế biến thành nhiều món ngon hoặc làm thuốc.

Trong số 26 loài rắn biển Việt Nam, có những loài cực quý hiếm. Chẳng hạn, loài Hydrophis parviceps chỉ có ở Đồng bằng sông Cửu Long. Loài này rất hiếm gặp, được đánh giá có nguy cơ tuyệt chủng. Từ năm 2001 đến 2015, Viện Hải dương học chỉ thu thập được 4 mẫu của loài này.

Một loài rắn biển Việt Nam khác được các nhà khoa học quan tâm là loài đẻn cạp nong môi vàng (Laticauda colubrina). Đây là loài rắn biển duy nhất đẻ trứng, khác với đa số rắn biển đều đẻ con dưới nước. Chúng thường sống ở các rạn san hô, rừng ngập mặn của vịnh Nha Trang hay vùng biển Phan Thiết - Bình Thuận.

Hay loài rắn rầm ri hạt (Acrochordus granulatus) mang ngoại hình rắn biển nhưng không có độc tố, do đó không mang họ Hydrophiinae. Chúng thường tìm thấy ở vùng rừng ngập mặn ven biển miền Trung nước ta, được bắt nuôi làm cảnh hoặc thuộc da.

ThS. Nguyện cho biết, độc tố của rắn biển có khả năng tác động lên hệ tuần hoàn, thần kinh và hủy hoại các tế bào cơ, gây liệt cơ hô hấp, có thể tử vong nhanh. Tuy nhiên chúng không có xu hướng tấn công con người, chỉ tấn công khi cảm thấy bị đe dọa.

Rắn biển trưởng thành có thể dài từ 1-1,5m, tự kiếm ăn khi sinh ra. Nhiều con lớn nặng đến gần 1kg. Một số loài vẫn được ngư dân nước ta đánh bắt rồi đem bán, nhất là đẻn cơm, đẻn cá (Hydrophis curtus), sông chằn (Hydrophis cyanocinctus). Giá ở các chợ dao động ở mức 500.000-800.000 đồng/kg.

“Sở dĩ đẻn có giá trị cao vì chứa nhiều dưỡng chất vi lượng và các vitamin, rất cần thiết cho những người vận động nặng. Do đó, đẻn thường được sử dụng cho các vận động viên. Còn nọc độc được dùng để nghiên cứu khoa học, điều chế các loại thuốc", ông Nguyện giải thích.

Ông Nguyện cũng chia sẻ, đẻn ngày càng hiếm gặp, hiện chỉ còn một số vựa thu mua tại các tỉnh phía Nam. Thống kê từ 2008 ở Việt Nam cho thấy khoảng 82 tấn nhưng đến năm 2013 còn khoảng 62 tấn, năm 2015 khoảng 35 tấn, những năm gần đây chỉ còn trên dưới một tấn.

Trong cuốn sách rắn biển Việt Nam (2015), ThS. Cao Văn Nguyện là đồng tác giả, cũng nêu phần nào lý do: Rắn biển là nguồn thực phẩm và được xem như thực phẩm chức năng bởi vì các lợi ích về sức khỏe. Gần như các bộ phận của rắn biển điều được sử dụng để làm các món ăn. Rắn biển cũng là nguồn thuốc để sản xuất thuốc “Rheumatin” và cao đông cô để chữa bệnh thấp khớp, đau lưng, biếng ăn, mất ngủ và tăng cường sức khỏe gân cốt.

Ông Nguyện bày tỏ, mục tiêu của Viện Hải dương học khi trưng bày mẫu vật rắn biển nhằm tạo ra một kho tàng mẫu vật chuẩn, phục vụ cho các nhà khoa học, sinh viên và những người yêu thích tìm hiểu về sinh vật này. Thông qua việc nghiên cứu, xác định tên tuổi và phân loại rắn biển, viện mong muốn góp phần nâng cao nhận thức cộng đồng trong việc bảo tồn đa dạng sinh học biển, nhất là phát triển bền vững nguồn lợi rắn biển.