Giải mã hiện tượng cá mập ‘hóa đá’ khi bị lật ngửa bụng

DNVN - Cá mập vốn nổi tiếng là loài săn mồi đáng gờm dưới đại dương, thế nhưng nhiều loài lại rơi vào trạng thái như “hóa đá” chỉ vì một động tác lật ngửa bụng.

Vì sao chân chống xe máy luôn được đặt bên trái? / Bí mật ít ai biết về chiếc lỗ tròn trên mặt ghế nhựa

Joel Gayford, nghiên cứu sinh tiến sĩ ngành sinh thái biển tại Đại học James Cook (Úc), cho biết: “Một con cá mập khỏe mạnh đang bơi, nhưng nếu bạn lật ngửa nó lại thì nó sẽ dừng hoàn toàn mọi chuyển động, chỉ còn nhịp thở chậm rãi, giống như rơi vào trạng thái bị thôi miên”.

Trạng thái này được khoa học gọi là “tonic immobility”. Khi đó, cá mập không chỉ mất khả năng vận động mà còn giảm phản xạ cảm giác, nhịp tim, huyết áp và mức độ nhạy cảm với đau. Không chỉ bị kích hoạt khi lật ngửa, hiện tượng này cũng xảy ra nếu vùng mõm - nơi tập trung nhiều thụ thể điện - bị tác động.

Chính nhờ đặc điểm kỳ lạ này, các nhà nghiên cứu có thể gắn thiết bị theo dõi lên cá mập một cách an toàn và ít gây căng thẳng. Sau khi thao tác xong, cá mập được lật lại và nhanh chóng trở về trạng thái bình thường.

Ảnh minh họa.

Nhiều giả thuyết, chưa lời giải cuối cùng

Câu hỏi đặt ra là: cá mập phát triển đặc điểm này để làm gì? Liệu đây là cơ chế phòng vệ hay chỉ là “tàn dư” tiến hóa?

Một số giả thuyết cho rằng tonic immobility là phản ứng phòng vệ thụ động, tương tự cách rắn giả chết hoặc kiến lửa “đóng kịch” khi bị đe dọa. Trong quá trình giao phối, cá mập đực cũng thường lật ngửa cá mập cái, khiến cá cái rơi vào trạng thái này - cho thấy khả năng nó liên quan đến hành vi sinh sản.

Tuy vậy, không phải nhà khoa học nào cũng đồng tình. Joel Gayford nhận định: “Nếu chỉ nằm im thì khó mà khiến kẻ săn mồi sợ hãi”. Trên thực tế, cá voi sát thủ còn lợi dụng điểm yếu này để lật cá mập lại và ăn thịt dễ dàng hơn.

Một nghiên cứu công bố năm 2025 trên tạp chí Reviews in Fish Biology and Fisheries thậm chí cho rằng hiện tượng này có thể không mang ý nghĩa sinh học cụ thể nào, chỉ đơn giản là tàn dư tiến hóa. Gayford chia sẻ: “Chúng tôi phát hiện tonic immobility đã biến mất độc lập nhiều lần trong lịch sử tiến hóa của cá mập và cá đuối. Điều đó cho thấy nó có thể không còn cần thiết trong môi trường sống hiện tại”.

Bí ẩn vẫn chưa có lời giải

Cho đến nay, khoa học vẫn chưa tìm ra câu trả lời dứt khoát. “Chúng ta chỉ mới bắt đầu hiểu về hiện tượng kỳ lạ này”, Jillian Morris, nhà nghiên cứu thuộc tổ chức Sharks4Kids (Mỹ), cho biết. “Vẫn còn rất nhiều bí ẩn cần khám phá về cá mập, một trong những cư dân cổ xưa nhất của đại dương”.

Đáng chú ý, cá mập không phải loài duy nhất rơi vào trạng thái tonic immobility. Một số loài khác như thỏ, gà, chim, cá sấu, tôm hùm và rắn cũng từng được ghi nhận có hiện tượng “đông cứng” không tự nguyện trong những điều kiện nhất định.