Người Canaan là ai – dân tộc Kinh Thánh cổ đại được cho là đã phát minh ra bảng chữ cái?

Người Canaan là những cư dân sống tại vùng đất Canaan – khu vực mà các văn bản cổ cho thấy có thể bao gồm một phần lãnh thổ của Israel, Palestine, Lebanon, Syria và Jordan ngày nay.

Phần lớn những gì các học giả biết về người Canaan đến từ ghi chép của các dân tộc đã từng tiếp xúc với họ. Một số tài liệu chi tiết nhất còn sót lại đến từ khu khảo cổ Amarna ở Ai Cập và từ Kinh Thánh Do Thái. Thông tin bổ sung cũng được rút ra từ các cuộc khai quật khảo cổ tại các địa điểm mà người ta cho là từng có người Canaan sinh sống.

Một bức khắc màu thế kỷ 18 của nghệ sĩ người Pháp Gustave Doré về Abraham trong Kinh thánh Hebrew đang hành trình đến Đất Canaan.

Các học giả nghi ngờ rằng người Canaan từng thống nhất chính trị thành một vương quốc duy nhất. Các cuộc khai quật khảo cổ cho thấy người Canaan thực chất bao gồm nhiều nhóm sắc tộc khác nhau. Trong thời kỳ Đồ Đồng muộn (1550–1200 TCN), “Canaan không bao gồm một nhóm ‘sắc tộc’ duy nhất mà là một cộng đồng dân cư đa dạng, thể hiện qua sự phong phú về nghi lễ chôn cất và các cấu trúc tôn giáo,” giáo sư khảo cổ Ann Killebrew tại Đại học Penn State viết trong cuốn sách “Biblical Peoples and Ethnicity” (Hội Văn học Kinh Thánh, 2005).

Các nghiên cứu ADN gần đây cho thấy người Canaan là hậu duệ của những người định cư từ thời kỳ Đồ Đá tại Lebanon; họ cũng là tổ tiên của người Lebanon hiện đại.

Trong một nghiên cứu năm 2017 đăng trên Tạp chí Di truyền học Người Hoa Kỳ, các nhà khoa học đã phân tích ADN cổ của năm người Canaan sống cách đây từ 3.650 đến 3.750 năm, được chôn cất tại thành phố cổ Sidon (nay thuộc Lebanon). ADN của họ được so sánh với 99 người Lebanon hiện đại và hơn 300 cá nhân khác trong cơ sở dữ liệu ADN cổ.

Kết quả cho thấy người Canaan là hậu duệ của cư dân thời Đồ Đá đã từng lai tạp với những người đến từ Iran khoảng 4.000–5.000 năm trước. Nghiên cứu cũng cho thấy phần lớn người Lebanon ngày nay có nguồn gốc Canaan, dù khoảng 3.000 năm trước, tổ tiên họ đã hòa huyết với các thợ săn–hái lượm phương Đông và dân vùng thảo nguyên Á–Âu.

Tài liệu không thể tranh cãi sớm nhất nhắc đến người Canaan là từ một mảnh thư tìm thấy tại Mari – một thành phố nay thuộc Syria. Thư này có niên đại khoảng 3.800 năm trước, được gửi cho vua “Yasmah-Adad” của Mari, và nói rằng “bọn trộm và người Canaan” đang hiện diện tại một thị trấn tên “Rahisum.” Nội dung còn lại của thư ám chỉ sự hỗn loạn đang xảy ra tại đây.

Một văn bản cổ khác, có niên đại khoảng 3.500 năm, được khắc trên bức tượng của vua Idrimi – người cai trị thành phố Alalakh (nay thuộc Thổ Nhĩ Kỳ). Idrimi kể rằng ông từng phải trốn đến thành phố Amiya ở “Canaan” – có thể nay thuộc Lebanon. Idrimi không gọi người ở Amiya là “người Canaan” mà nêu rõ họ đến từ nhiều vùng như “Halab,” “Nihi,” “Amae” và “Mukish.” Idrimi nói rằng ông đã tập hợp được lực lượng tại Amiya và trở thành vua của Alalakh.

Tuy nhiên, điều này không có nghĩa là các nhóm người ở Canaan hoàn toàn tách biệt. Các văn bản hành chính tại Alalakh và Ugarit (nay thuộc Syria) cho thấy rằng “tên gọi ‘vùng đất Canaan’ được dùng để xác định danh tính của một cá nhân hoặc một nhóm, tương tự như việc định danh họ theo thành phố hoặc quê hương,” theo giáo sư Brendon Benz tại Đại học William Jewell, Missouri, trong cuốn sách “The Land Before the Kingdom of Israel” (Eisenbrauns, 2016). Ví dụ, một người đàn ông từ một thành phố thuộc Canaan sống tại Alalakh hoặc Ugarit có thể được ghi chép là “người Canaan” hoặc “con trai của Canaan.”

Một loạt các văn bản nhắc đến Canaan được tìm thấy tại Amarna, Ai Cập. Amarna là kinh đô được xây dựng dưới thời pharaoh Akhenaten (trị vì khoảng 1353–1335 TCN), cha của vua Tutankhamun, người đã cố gắng biến tôn giáo Ai Cập đa thần thành việc thờ phụng duy nhất thần mặt trời “Aten.” Các văn bản này là thư từ ngoại giao giữa Akhenaten (và những người kế nhiệm hoặc tiền nhiệm ông) với các vị vua Trung Đông. Các học giả hiện đại gọi đây là “Thư Amarna.”

Những bức thư cho thấy Canaan có nhiều vị vua. Một thư ngoại giao của vua Tusratta nước Mittani (nay thuộc bắc Syria) gửi cho “các vua xứ Canaan,” yêu cầu họ để sứ giả “Akiya” đi qua an toàn đến Ai Cập, và cảnh báo rằng “không ai được cản trở ông ta.”

Các thư này cũng cho thấy Ai Cập có ảnh hưởng lớn đến các vua Canaan. Một lá thư của vua Babylon tên “Burra-Buriyas” than phiền về việc thương nhân Babylon bị sát hại ở Canaan, và nhắc nhở pharaoh Ai Cập rằng “vùng đất Canaan là của ngài và các vị vua nơi đó là tôi tớ của ngài.” (Theo bản dịch trong sách của Brendon Benz.)

Các văn bản Ai Cập khác cũng cho thấy các pharaoh từng thực hiện các cuộc viễn chinh quân sự tới Canaan. Một bia đá dựng bởi pharaoh Merneptah (trị vì khoảng 1213–1203 TCN) tuyên bố rằng “Canaan đã bị tàn phá đến tận cùng khốn khổ.” Cũng trên bia này, Merneptah khẳng định đã “phá hủy” Israel.

Người Canaan được nhắc đến nhiều lần trong Kinh Thánh Do Thái. Canaan được mô tả là cháu nội của Nô-ê; cha của Canaan là Ham – người đã thấy Nô-ê trần truồng và kể lại cho các anh em. Tức giận, Nô-ê nguyền rủa Canaan (Sáng Thế Ký 9:24–25).

Sau này, Kinh Thánh kể rằng tổ tiên Abraham và vợ là Sarah đã đi đến Canaan, rồi người Israel rời Canaan sang Ai Cập. Sau khi bị người Ai Cập bắt làm nô lệ, Chúa hứa sẽ ban vùng đất của người Canaan (và một số dân khác) cho người Israel sau cuộc Xuất Hành.

Khi đến Canaan, người Israel đã tiến hành một loạt cuộc chiến với người Canaan (và các dân khác), dẫn đến việc chiếm phần lớn vùng đất của họ, theo Kinh Thánh. Những người Canaan sống sót bị bắt làm lao động cưỡng bức (Các Quan Xét 1:28). Sau đó, vùng đất này trở thành một phần của vương quốc Israel hùng mạnh, rồi chia tách.

Tuy nhiên, tính xác thực lịch sử của những câu chuyện này vẫn còn tranh cãi. Một số nhà nghiên cứu cho rằng không hề có cuộc Xuất Hành nào khỏi Ai Cập, vì không có bằng chứng nào cho thấy người Israel rời Canaan trong thiên niên kỷ thứ hai TCN.

Các nhà khảo cổ vẫn tiếp tục khám phá hiện vật từ người Canaan. Chẳng hạn, một nhóm đã tìm thấy ngôi đền 3.000 năm tuổi do người Canaan xây dựng ở miền nam Israel ngày nay. Bên trong chính điện, họ phát hiện một tượng thần Baal – vị thần được người Canaan cầu nguyện và cúng tế.

Một cuộc khai quật khác tại Israel đã phát hiện mái vòm bằng gạch bùn của người Canaan có niên đại 3.800 năm – có thể được sử dụng trong nghi lễ thời kỳ Đồ Đồng Trung.

Một phát hiện khác ở Israel hé lộ một trong những câu văn khắc cổ nhất từng được ghi lại: một lời cầu nguyện tránh bị chấy, được khắc trên một chiếc lược bằng ngà voi thời Đồ Đồng. Dòng chữ trên lược dịch là: “Cầu cho chiếc ngà này nhổ sạch chấy trên tóc và râu.”

Nhiều chuyên gia tin rằng khoảng 4.000 năm trước, người Canaan đã phát minh ra bảng chữ cái đầu tiên trên thế giới – gọi là chữ viết Proto-Sinaitic. Loại chữ này, do người Canaan làm việc trong mỏ ngọc lam Ai Cập ở vùng Sinai sáng tạo ra, đã phát triển thành bảng chữ cái Phoenicia, từ đó ảnh hưởng đến bảng chữ cái Hebrew, Hy Lạp và La Mã cổ đại.