Ở đâu có đơn vị tiền tệ cồng kềnh nhất thế giới, nặng đến 6 tấn, có 1 đồng to là giàu nhất vùng?

Được làm bằng đĩa đá tròn có lỗ ở giữa, đồng tiền bản địa của Đảo Yap (thuộc Liên bang Micronesia) có lẽ là loại tiền tệ nặng nhất và cồng kềnh nhất từng được sử dụng, ít nhất là trong thời hiện đại. Những "đồng tiền" độc đáo này chỉ được sử dụng trong xã hội Yapese, khiến hòn đảo nhỏ này trở nên cực kỳ phổ biến với cả các nhà nghiên cứu tiền xu và kinh tế học.

Ngày nay, người ta vẫn có thể nhìn thấy những viên đá này đứng bên ngoài những ngôi nhà trên đảo và đã trở thành điểm tham quan phổ biến đối với khách du lịch. Mặc dù không còn nghi ngờ gì nữa về việc chúng đã được sử dụng làm tiền tệ, nhưng lịch sử của chúng và lý do tại sao chúng được chấp nhận vẫn còn là một điều bí ẩn. Tài liệu tham khảo đầu tiên về tiền đá Yap có thể bắt nguồn từ thế kỷ 18, khi chúng được đề cập trong một bức thư của một linh mục.Tuy nhiên, mãi đến thế kỷ 19, khi du lịch hàng hải gia tăng, chúng mới bắt đầu được nhắc đến thường xuyên và trở nên nổi tiếng hơn.

Những chiếc đĩa tròn được làm từ aragonit, một dạng tinh thể của canxi cacbonat chỉ có trên Đảo Palau cách Yap khoảng 400 km. Đá được mang đến đảo như sau: Một nhóm cư dân Yap sẽ được trưởng làng của họ cử đi thám hiểm đến Palau. Với sự cho phép của vua Palau và để đổi lấy quà tặng, họ sẽ khai thác aragonit và khắc thành bánh xe để sử dụng làm tiền tệ trên đảo của họ. Lỗ ở giữa các đĩa được thiết kế để giúp chúng dễ vận chuyển hơn - một cây sào gỗ sẽ được chèn vào lỗ để bánh xe có thể lăn theo. Những viên đá, còn được gọi là rai, sau đó được đưa trở lại Yap bằng xuồng hoặc trên bè kéo theo xuồng, một hành trình vượt biển cả có thể mất tới năm ngày. Khi về đến Yap, trưởng làng sẽ phân phối những viên đá cho cư dân, giữ lại những viên đá tốt nhất và lớn nhất cho mình.

Thật khó để biết chắc chắn những tập tục này đã tồn tại bao lâu hoặc tại sao người dân Yap lại quyết định sử dụng một loại tiền tệ khác thường như vậy. Những gì chúng ta biết là Rai được coi là cực kỳ có giá trị, có lẽ vì vẻ đẹp và sự hiếm có của viên đá, hoặc có thể vì lý do tôn giáo vì những chiếc đĩa trông giống mặt trăng mà người Yap tôn thờ.

Rai là một kho lưu trữ giá trị và được sử dụng làm phương tiện trao đổi. Theo đó, những chiếc đĩa nhỏ hơn được dùng để trả tiền cá, một chiếc ca nô hoặc mái nhà, trong khi những chiếc đĩa lớn hơn có thể được dùng để trả cho các dịch vụ do các gia đình hoặc làng khác cung cấp hoặc để thưởng cho một vũ công xuất sắc và có thể còn được tặng làm quà cho các vị khách quý.

Do kích thước và trọng lượng của chúng, những viên đá lớn hơn thường được giữ nguyên tại chỗ, ngay cả khi chúng đổi chủ. Người chủ mới sẽ đánh dấu lên hòn đá để chứng tỏ rằng nó hiện là tài sản của mình và trong một xã hội khép kín nơi mọi người đều biết nhau, thông thường chỉ cần thông báo thay đổi quyền sở hữu là đủ để tránh mọi tranh chấp. Một giai thoại thường được trích dẫn, lần đầu tiên được nhà nhân chủng học W. Furness nhắc đến vào đầu thế kỷ 20, cho thấy đồng Rai tốt nhất có giá trị biểu tượng cao như thế nào, đặc biệt là những Ra lớn hơn. Theo Furness, một gia đình ở Yap được coi là cực kỳ giàu có và có thể nhận được nhiều dịch vụ khác nhau, đơn giản vì gia đình sở hữu một chiếc Rai lớn đã rơi xuống nước khi đang vận chuyển.

Vì chúng khó chế tạo và vận chuyển nên rất ít rai được sản xuất, giúp giữ cho đồng tiền này ổn định trong một thời gian dài. Điều này đã thay đổi kể từ cuối thế kỷ 19, khi người Yap lần đầu tiên phát hiện ra hiện tượng lạm phát: Nhiều rai được sản xuất hơn và kích thước của chúng tăng lên, dẫn đến giá trị của chúng giảm. Có hai lý do kỹ thuật cho sự phát triển này: Thứ nhất, các công cụ vỏ sò truyền thống đã được thay thế bằng các công cụ bằng sắt, giúp khai thác đá dễ dàng hơn ở Palau; thứ hai, sự xuất hiện của tàu hơi nước châu Âu giúp việc đi lại đến và đi từ Palau dễ dàng hơn. Một người phương Tây, một thuyền trưởng người Ireland tên là O'Keefe, thậm chí còn xây dựng được một doanh nghiệp sinh lợi trong khoảng thời gian từ năm 1872 đến năm 1901, vận chuyển người dân đảo Yap đến Palau và quay trở lại với những viên đá đã khai thác của họ. Đổi lại, các tù trưởng đảo cho phép ông sử dụng công nhân Yap tại các đồn điền dừa của mình.

Điều này đã khiến những ‘đồng tiền’ này trở nên lớn và nặng hơn vào đầu thế kỷ 20, có đường kính lên tới 3,6 mét và nặng tới 6 tấn. Những đồng tiền khổng lồ này cuối cùng được sản xuất vào năm 1931. Kể từ đó, những viên đá vẫn giữ nguyên giá trị trong một số giao dịch, mặc dù đồng tiền chính trên đảo là đô la. Ví dụ, chi nhánh Yap của Ngân hàng Hawaii, đóng cửa vào năm 2002, đã cho phép cư dân sử dụng những viên đá làm tài sản thế chấp cho các khoản vay và vào đầu thiên niên kỷ, thống đốc của hòn đảo đã mua đất nông nghiệp bằng một trong những đồng ‘Rai’ lâu đời nhất của mình.