Phía sau chuyện một ngôn ngữ cổ sắp biến mất

Bà Katrina Esau dạy tiếng N|uu ở sân trước của bà

Ngay từ đầu, chúng tôi cần phải nói rõ về những ký tự lạ xuất hiện trong bài: Với sự trân trọng, những từ sau đây được ghi âm theo ngôn ngữ N|uu: ǂKhomani, !Xun, ǂAmkoe, !Khwa ttu, Namibia Hai||om, Joram /Uiseb… Đường kẻ trong chữ “N|uu” đại diện cho một phụ âm - cụ thể là một âm được phát ra khi đầu lưỡi chạm vào răng trên.

Nữ hoàng cuối cùng của một quốc gia sắp biến mất

Ở vùng ngoại ô thị trấn Upington của Nam Phi, có một nữ hoàng sinh sống. Nữ hoàng đã cao tuổi và khi bà qua đời, có thể không chỉ bà ra đi mà là cả một vương quốc.

Bà Katrina Esau năm nay đã 88 tuổi. Cộng đồng của bà đã trao tặng bà danh tước Nữ hoàng ǂKhomani San vào năm 2015. Một năm trước đó, Tổng thống đương thời Jacob Zuma đã trao tặng bà Huân chương Bao báp Quốc gia - một vinh dự để đời của mỗi công dân Nam Phi.

Trong tám thập kỷ trước đó, hầu như không ai biết tới bà Esau. Những cư dân gốc của châu Phi, người San - trong đó có bao gồm dân tộc ǂKhomani- đã cố bảo vệ tính ẩn danh của bà. Sự sống còn của họ phụ thuộc vào điều đó: họ muốn trốn tránh những kẻ có ý định làm hại họ ngay tại quê hương Nam Phi vốn là của riêng họ trong vô số thế kỷ trước.

Bà Esau được sinh ra tại trang trại nơi cha mẹ bà làm việc. Người chủ của trang trại đã đổi tên nữ hoàng trẻ thành “Geelmeid” với hàm ý sỉ nhục. “Meid” có nghĩa là “người hầu gái” trong khi “geel” (màu vàng) là một ám chỉ về màu da. Ngày nay, một số người vẫn gọi bà - một cách trìu mến - là Bà Geelmeid. Nhưng thường thì bà được gọi là Nữ hoàng Katrina.

Chủ trang trại cũng cấm bà Esau nói tiếng mẹ đẻ, N|uu - một ngôn ngữ có gốc rễ từ nguồn gốc loài người. Thay vào đó là ngôn ngữ Afrikaans, mới hơn (chỉ khoảng 300 năm tuổi) trở thành lớp ngụy trang của bà Esau trong gần như suốt cuộc đời.

Bị cô lập trong trang trại, buộc phải nói tiếng Afrikaans, bà Esau bắt đầu “chôn vùi” tiếng mẹ đẻ của mình. Hành động chôn cất này chỉ là một trong nhiều đám tang: tiếng N|uu, hậu duệ của ngôn ngữ từng được sử dụng bởi những con người đầu tiên, từng bị giáng đòn chí mạng trước đó.

Năm 1931, Công viên Quốc gia Kalahari Gemsbok (hiện đã sáp nhập với Công viên Xuyên biên giới Kgalagadi) được thành lập. Địa hình ở đây là bán sa mạc, với hai lòng sông khô cạn là Nossob và Auob rất hiếm khi có nước chảy. Tuy nhiên, đối với ǂKhomani, cộng đồng cuối cùng nói ngôn ngữ của bà Esau, đây chính là quê hương. Việc mở cửa công viên khiến các gia đình ǂKhomani bị đuổi khỏi nhà của họ và rải rác khắp nơi, khiến ngôn ngữ trở nên thất lạc. Trẻ em ǂKhomani từ đó được sinh ra trong thế giới của người Afrikaans.

Cùng với !Xun, ǂAmkoe và Taa, N|uu là một trong những liên kết ngôn ngữ cuối cùng giữa chúng ta với loài người thuở sơ khai: những người săn bắn hái lượm ở miền nam và miền đông châu Phi. Cả bốn ngôn ngữ đều đang bị đe dọa: ǂAmkoe chỉ có khoảng 1.000 người nói; Taa 3.000 người nói; và !Xun khoảng 14.000 đến 18.000.

N|uu, trong khi đó, chỉ còn có hai người nói: bà Esau và anh trai của bà là ông Simon Sauls.

Nữ hoàng Katrina Esau

Ngôn ngữ của 45 tiếng tặc lưỡi khác nhau

Chúng ta không biết tiếng N|uu phát triển từ khi nào, bởi vì nó quá cổ để có thể xác định niên đại một cách chính xác. Tuy nhiên, nếu nó trở thành một trong số 600 đến 800 ngôn ngữ có khả năng biến mất trong tương lai gần, thì sự cổ kính của nó không phải là điều duy nhất chúng ta nên thương tiếc. Sự phong phú và vẻ đẹp của N|uu cũng rất đáng kinh ngạc: nếu tiếng Anh có 44 âm vị riêng biệt, thì N|uu có tới 114.

Sau đó là các tiếng tặc lưỡi của nó. Đối với những người không quen, có vẻ như miệng của người nói tiếng N|uu biến thành một nhạc cụ gõ. Bởi vì N|uu bao gồm 45 tiếng tặc lưỡi khác nhau; cảm giác sẽ giống như bạn đang nghe một màn bắn pháo hoa.

Khi tuổi của bà Esau ngày càng cao, bà càng khẩn trương gieo những hạt giống N|uu mới. Vào đầu những năm 2000, bà bắt đầu dạy ngôn ngữ ở sân trước nhà bà ở Rosedale, một thị trấn gần Upington, qua các bài hát, điệu nhảy và trò chơi. Học trò của bà, tuổi từ 3 đến 19, là những học trò duy nhất của tiếng N|uu trên thế giới.

Trong những năm gần đây, những người khác đã hỗ trợ nỗ lực bà Esau. Một nhóm các nhà ngôn ngữ học đã giúp tạo ra một hệ thống chính tả và tài liệu giáo dục cho N|uu, vậy nên cháu gái của bà, cô Claudia Snyman, có thể dạy ngôn ngữ viết (bà Esau không biết đọc). Tortoise and Ostrich (Rùa và đà điểu), một cuốn truyện thiếu nhi bằng tiếng N|uu, Afrikaans và tiếng Anh đã được xuất bản mới đây.

Trong khi ngôn ngữ và văn hoá, tập tục của người San - trong đó có dân tộc ǂKhomani của bà Esau - đã bị xóa gần hết, người dân vẫn tiếp tục sống. Ngày nay có khoảng 120.000 đến 140.000 người San sống ở miền nam châu Phi: khoảng 60.000 ở Botswana, 40.000 ở Namibia và phần còn lại ở Nam Phi, với một số lượng nhỏ ở Angola, Zambia và Zimbabwe. Trung tâm di sản !Khwa ttu, nơi tự gọi mình là “đại sứ quán” của người San, cho biết người San hiện giờ là những người không có đất đai của riêng mình để thực hành truyền thống của họ. Cô Sheena Shah, người đã làm việc cùng với nhà ngôn ngữ học Matthias Brenzinger để thiết lập một hệ thống chính tả tiếng N|uu với bà Esau, tin rằng trung tâm di sản trên có một vai trò đặc biệt – đây là nơi học hỏi cho người San cũng như cho du khách.

“Người San học tin học và quản lý tài chính ở đây. Họ cũng được đào tạo về cách sử dụng kiến thức truyền thống. Sau đó, họ thực hành các kỹ năng của mình với du khách”, cô Shah nói. “Hướng dẫn viên người San của chúng tôi đã chỉ cho chúng tôi những loại cây mà anh ấy sử dụng trong y học cổ truyền hoặc làm thực phẩm”.

“Du khách đến !Khwa ttu gặp người San trong mọi lĩnh vực: hướng dẫn viên du lịch, phục vụ bàn, chủ cửa hàng”, ông Michael Daiber, quản lý của trung tâm di sản !Khwattu, nói thêm. “Được nghe những câu chuyện từ chính người San là một trải nghiệm tuyệt vời”.

Và được nghe họ là một đặc ân. Bởi “Người San rất nhút nhát”, ông Joram /Uiseb, một người San thuộc nhóm Namibia Hai||om và là điều phối viên di sản tại trung tâm cho biết. “Rất ít người dám nói “Tôi là người San”.

Nam Phi có 11 ngôn ngữ chính thức, nhưng không ngôn ngữ nào trong số đó có liên quan gì đến những con người đầu tiên của đất nước. Hơn nữa, hiếm khi người San có quyền sử dụng đất hoặc tiếp cận tài nguyên thiên nhiên.

“Bây giờ chúng tôi bất lực”, ông /Uiseb nói. “Hai nghìn năm trước, người San rất hùng mạnh. Ngọn núi Table đã chứng kiến nhiều điều: từ mũi châu Phi, chúng tôi đã tạo sự sống cho toàn thế giới. Việc chúng tôi được công nhận bằng cách này hay cách khác là điều rất quan trọng”.

Thế nhưng, có một tia hy vọng ở phía chân trời. Vào ngày 1 tháng 4 năm 2021, Đạo luật Lãnh đạo Truyền thống có hiệu lực, mở ra cơ hội cho các đại diện của người San có tiếng nói trong các Viện Lãnh đạo Truyền thống cấp Tỉnh và Quốc gia của Nam Phi. “Nó cho chúng tôi sức mạnh đàm phán từ bên trong”, ông /Uiseb nói.

Một người hoàn toàn không ngại nói “Tôi là người San” là bà Esau, nữ hoàng của một Nam Phi gốc mà bà vô cùng hy vọng sẽ không biến mất cùng mình.