Tượng ông Sấm kỳ lạ ở chùa Bà Tấm

Với kỹ thuật tạo tác đạt đến đỉnh cao nghệ thuật, lại là hiện vật độc bản vô giá, chính vì những lý do đó, tượng ông Sấm vừa chính thức được công nhận là Bảo vật Quốc gia.

Độc đáo chưa từng thấy

Đôi tượng sư tử đá thực chất là bệ đặt tượng Phật do các nghệ nhân tài hoa từ cách đây gần nghìn năm đã tạo tác mà thành. Sư tử đá bên phải cao 104cm, rộng 130cm. Sư tử bên trái cao 104cm, rộng 136cm. Cả hai mang bộ mặt thần thái, uy nghi, sống động, tư thế nằm thủ phục, đường nét mềm mại, vừa uyển chuyển, vừa mạnh mẽ.

Các hình khối trên mặt sư tử được nhấn mạnh qua những nét đục, chạm: Trán sư tử ngắn, tựa như trán lạc đà, giữa trán chạm chữ “Vương” biểu hiện quyền năng tối thượng của linh vật. Dưới chữ “Vương” là một u tròn lớn được viền quanh nhiều u tròn nhỏ, dưới đó là chiếc mũi to bè, chạm nhiều đường cong song hành, đều đặn. Mắt giọt lệ kép, viền phía trên là hàng hoa văn dấu hỏi tròn (cánh hoa cúc) để cùng với khối mắt to, lồi, tạo nên một ấn tượng mạnh trước những đệ tử chiêm bái.

Sư tử đá thực chất là bệ tượng Phật, được tạo tác bằng đá nguyên khối, có niên đại từ thời Lý (ảnh: Hữu Nghị)

Nghệ nhân đời xưa đã rất chú trọng đến cái hồn trong đôi mắt của sư tử, không những thế hai ông Sấm còn có hàng mi cong, đuôi mắt vuốt dài, những chi tiết tinh xảo đó khiến khuôn mặt thanh thoát. Sự tài tình, tài hoa bậc nhất đó đã khiến nghệ thuật thời Lý đạt đến đỉnh cao. Miệng sư tử mở rộng để lộ hàm răng, lưỡi đỡ viên ngọc, quanh mép là băng hồi văn xoắn ốc. Má chạm nổi băng hoa nhiều cánh xoắn ốc. Cổ đeo dây lục lạc. Tai sư tử đặt trên mang bạnh, sau mang là những bờm tóc thể hiện bằng nhiều hàng hoa văn xoắn móc. Chân sư tử có 05 móng chim ưng, đang trong tư thế động.

Theo quan niệm của Phật giáo, hình tượng sư tử là hiện thân của sức mạnh trí tuệ, song với những biểu tượng của tinh tú trên thân, sư tử đá chùa – đền Bà Tấm còn mang ý nghĩa cõng bầu trời chuyển động.

Chùa Bà Tấm không chỉ nổi tiếng là một ngôi chùa cổ, với nhiều giá trị lịch sử, đây còn là một địa điểm khảo cổ học. Trải qua nhiều đợt khai quật với quy mô lớn, những hiện vật xuất lộ đã xác định chính xác, chùa được xây từ thời Lý, và đôi sư tử đá này là hiện vật gốc, gắn liền với chùa từ khi khởi dựng cho tới ngày nay.

Đạt đến đỉnh cao của nghệ thuật điêu khắc, lại là hiện vật độc bản giá trị, đôi sư tử đá chùa Bà Tấm được công nhận là Bảo vật Quốc gia tháng 1-2020 (ảnh: Hữu Nghị)

Trong hồ sơ Bảo vật Quốc gia, các nhà nghiên cứu đã khẳng định, đôi sư tử đá chùa - đền Bà Tấm là một biểu tượng đỉnh cao của kỹ thuật điêu khắc đá, thể hiện bàn tay tài hoa và óc thẩm mỹ cao của nghệ nhân thời Lý. Không bị dập khuôn theo một hình mẫu nhất định, nghệ nhân đã thực sự sáng tạo nên những tác phẩm nghệ thuật, mang đậm dấu ấn thời đại mà nó được sản sinh. Điều đó đòi hỏi một sự hội tụ của trí tuệ, của óc tưởng tượng, của tình cảm và tài nghệ điêu luyện của những nghệ nhân bậc thầy, để có thể sáng tạo nên những tác phẩm quý giá như thế.

Ngoài vai trò là di sản điêu khắc Phật giáo sớm nhất và đẹp nhất thuộc thời Lý hiện còn ở Việt Nam, thì đây còn là tác phẩm điêu khắc đá mang tính phù điêu điển hình. Những thành tựu, thế mạnh của điêu khắc Phật giáo thời Lý được hội tụ trong tác phẩm này, tạo nên sự độc đáo chưa từng thấy trong nghệ thuật điêu khắc đá và đất nung thời Lý.

Tượng thời Lý nói chung, tượng sư tử ở di tích chùa - đền Bà Tấm nói riêng là sản phẩm của thời đại “phục hưng” của nền văn hóa dân tộc - một thời đại mà mọi tinh hoa truyền thống được hội tụ, mọi sáng tạo của thời đại được phát huy sau nghìn năm chống Bắc thuộc bị kìm hãm, nhanh chóng xác lập nên một bản sắc riêng biệt mà cho đến nay, dù đã trải qua bao thăng trầm của lịch sử, văn hóa dân tộc vẫn không bị hòa tan.

Dấu ấn của Nguyên phi Ỷ Lan

Di tích chùa - đền Bà Tấm (Linh Nhân Tư Phúc Tự), xã Dương Xá, huyện Gia Lâm, thành phố Hà Nội là một cụm di tích kiến trúc và danh thắng nổi tiếng của Hà Nội, mang tính chất quốc tự, gắn liền với tên tuổi, cuộc đời và sự nghiệp của Nguyên Phi Ỷ Lan. Những dấu son trong lịch sử Vương triều Lý có công lao đóng góp của bà - người con gái tài sắc vẹn toàn, có tài thay vua nhiếp chính, trông coi việc nước, là niềm tự hào của dân tộc trong cuộc kháng chiến chống quân xâm lược nhà Tống, cũng như trong sự nghiệp xây dựng nước nhà cường thịnh về kinh tế, chính trị, văn hóa, mở mang đạo Phật trong thời bình.

Chùa Bà Tấm còn là một di chỉ khảo cổ học quý giá, trải qua nhiều đợt khai quật, với nhiều hiện vật, vật liệu kiến trúc xuất lộ, các nhà nghiên cứu lịch sử khẳng định, chùa được khởi dựng vào thời Lý (ảnh: Hồng Hạnh)

Bà là người cho xây dựng nhiều đền, chùa Phật giáo lớn như chùa Bà Tấm, chùa Hương Lãng (Hưng Yên)... Sử cũ chép rằng, riêng Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan đã xây dựng trước, sau hơn 100 ngôi chùa nhưng chỉ một số ít còn lại đến ngày nay.

Tương truyền, chùa Linh Nhân Tư Phúc Tự do chính Linh nhân Hoàng Thái Hậu Ỷ Lan cho xây dựng và khánh thành vào tháng 3 năm Ất Mùi (1115). Năm 1117, khi bà qua đời, được hóa thân thành Thánh thì ngôi đền thờ bà cũng được xây dựng trong khuôn viên Chùa. Dấu tích vật chất của ngôi chùa thời Lý còn lưu giữ qua tượng đôi sư tử đá được đặt trang trọng tại tòa Tam bảo của di tích, cùng với thành bậc chim phượng, chân tảng đá hoa sen, một số chim uyên ương có niên đại tương đồng, được phát hiện qua khai quật khảo cổ học tại di tích những năm gần đây.

Từ thế kỷ XVII-XVIII về sau, nhiều Vương phi, Quận chúa họ Trịnh cùng dân thập phương đã nhiều lần tu bổ, được ghi lại trên các tấm bia lưu tại di tích như: bia Đức Long thứ 6 (1645) hay bia Bảo Đại thứ 18 (1943). Vì vậy, tại đây còn lưu giữ được nhiều dấu tích nghệ thuật của thời Lý, Mạc, Lê Trung Hưng và Nguyễn.

Cụm di tích chùa - đền Bà Tấm đã được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch) xếp hạng cấp Quốc gia từ năm 1996.