Vì sao đồng hồ chỉ có 12 số giờ mà không phải 6 hay 24?

Đồng hồ 24 giờ trong văn học và đời sống

Trong tác phẩm 1984 nổi tiếng, tiểu thuyết gia George Orwell từng mở đầu bằng câu: “Đó là một ngày tháng Tư lạnh lẽo và đồng hồ đang điểm 13 giờ”. Đây không phải cách nói về 1 giờ chiều, mà thực sự ám chỉ một chiếc đồng hồ 24 tiếng - biểu tượng của xã hội mới, nơi đồng hồ 12 giờ bị coi là tàn tích của quá khứ.

Nhà văn Jules Verne cũng mô tả đồng hồ 24 giờ trong Hai vạn dặm dưới đáy biển. Thuyền trưởng Nemo trên tàu ngầm Nautilus khẳng định: “Tôi đã chia nó thành 24 giờ như đồng hồ Ý… bởi dưới đáy biển không có ngày hay đêm, mà chỉ có ánh sáng nhân tạo.”

Những chi tiết này đặt ra câu hỏi: Liệu ngoài đời thực có những chiếc đồng hồ cơ học 24 giờ, và tại sao phần lớn nhân loại lại chọn hệ thống 12 giờ quen thuộc?

Ảnh minh họa.

Người Ai Cập khởi nguồn hệ 12 giờ

Khoảng năm 1500 TCN, người Ai Cập cổ đại đã chia ban ngày thành 12 giờ dựa trên đường đi biểu kiến của Mặt Trời. Dù trước đó họ sử dụng hệ thập phân từ năm 2900 TCN và từng thử chia một ngày thành 10 tiếng, nhưng nhanh chóng nhận ra con số 12 thuận tiện hơn nhiều: 12 chia hết cho 2, 3, 4 và 6, trong khi 10 chỉ chia hết cho 2 và 5.

Việc đo đạc công việc, ví dụ như kiểm tra nô lệ đã hoàn thành 1/3 khối lượng trong ngày hay chưa, trở nên dễ dàng hơn với hệ 12 giờ. Từ đây, những chiếc đồng hồ Mặt Trời ra đời, với 12 khoảng bóng đổ cho ban ngày.

Ban đêm, khi không có Mặt Trời, người Ai Cập dùng công cụ Merkhet để xác định thời gian, dựa vào quỹ đạo của 12 ngôi sao đi qua kinh tuyến Bắc - Nam. Nhờ vậy, họ chia ban đêm thành 12 giờ, ban ngày 12 giờ, hình thành hệ thống 24 giờ đầu tiên trong lịch sử.

Vì sao chu kỳ 12 giờ được duy trì?

Các nền văn minh phương Tây sau đó như Babylon, Hy Lạp, La Mã đều kế thừa hệ thống 24 giờ từ người Ai Cập. Họ sử dụng đồng hồ cát, đồng hồ nước, đồng hồ nến để đo thời gian. Archimedes thậm chí chế tạo đồng hồ cơ học và cả đồng hồ báo thức vào thế kỷ 3 TCN.

Tuy nhiên, vấn đề nảy sinh khi cần báo giờ bằng chuông cho toàn dân. Người đánh chuông có hai lựa chọn: gõ đủ 24 tiếng cho một ngày, hoặc gõ 12 tiếng rồi lặp lại hai lần. Vì lý do tiện lợi - và có phần “lười biếng” - phương án 12 tiếng được ưu tiên. Việc nghe 3 tiếng chuông để hiểu 3 giờ chiều rõ ràng dễ chịu hơn phải đếm 15 tiếng chuông.

Một số nơi như Ý và Thái Lan từng thử nghiệm hệ thống 6 giờ lặp lại 4 lần/ngày. Nhưng chu kỳ ngắn dễ gây nhầm lẫn, ví dụ 3 giờ trong chu kỳ thứ hai (9 giờ sáng) và 3 giờ trong chu kỳ thứ ba (15 giờ chiều) trông giống nhau vì ánh sáng Mặt Trời tương tự. Do vậy, đồng hồ 12 giờ với hai chu kỳ AM - PM được xem là lựa chọn hợp lý nhất.

Khi nào đồng hồ 24 giờ được dùng?

Đến thế kỷ 14, đồng hồ cơ học với kim giờ, kim phút, kim giây ra đời ở châu Âu. Phần lớn vẫn theo chuẩn 12 giờ quen thuộc. Nhưng trong quân sự, y tế, hàng hải hay hàng không, đồng hồ 24 giờ được ưa chuộng hơn để tránh nhầm lẫn, đặc biệt khi sống trong môi trường không có ánh sáng tự nhiên như hầm ngầm hay tàu ngầm.

Ngành đường sắt và hàng không cho tới nay vẫn dùng hệ 24 giờ. Trước khi có đồng hồ điện tử, đã từng tồn tại những mẫu đồng hồ cơ học 24 số, chế tạo riêng cho nhu cầu đặc biệt này.

Đồng hồ kỳ lạ: 6, 8, 10 hay 18 số giờ

Ngoài 12 và 24 giờ, một số nền văn hóa từng phát triển đồng hồ khác biệt. Ở Ý thời Trung Cổ, có những đồng hồ chỉ 6 số giờ. Người Pháp sau Cách mạng 1789 từng thử nghiệm hệ thập phân - 1 ngày chỉ có 10 tiếng. Nếu thử nghiệm này kéo dài, có lẽ người Việt Nam thời thuộc địa cũng đã phải dùng đồng hồ 10 số.

Ngày nay, dù vẫn tồn tại đồng hồ 24 giờ phục vụ nhu cầu đặc thù, đa số người dân toàn cầu vẫn gắn bó với chuẩn 12 giờ. Bởi trên thực tế, nó đã đủ tiện lợi, dễ nhìn, dễ hiểu và trở thành một phần không thể thiếu trong văn hóa thời gian của nhân loại.