Làm chủ các công nghệ chiến lược: Chuẩn bị nguồn nhân lực

Đây cũng là yêu cầu cấp thiết đặt ra cho các doanh nghiệp, viện nghiên cứu, trường đại học trong việc chuẩn bị nguồn nhân lực cho phát triển công nghệ và sản phẩm công nghệ chiến lược.

Trong bối cảnh đất nước bước vào kỷ nguyên mới với khát vọng hùng cường, các Nghị quyết số 57-NQ/TW, 68-NQ/TW, 71-NQ/TW đều nhấn mạnh con người là trung tâm, nhân lực chất lượng cao là chìa khóa để nâng cao năng suất lao động, vị thế quốc gia. Các trường đại học đang trở thành lực lượng nòng cốt trong đào tạo đội ngũ nhân lực công nghệ chiến lược, với các chương trình tiệm cận chuẩn quốc tế, gắn chặt nhu cầu thị trường lao động và chuẩn đầu ra minh bạch. Nhiều ngành mới được mở ra ở các lĩnh vực trọng điểm như trí tuệ nhân tạo, bán dẫn, khoa học dữ liệu, công nghệ vật liệu… nhằm chuẩn bị trực tiếp cho lực lượng lao động phục vụ các sản phẩm và công nghệ chiến lược quốc gia.

Đại học Quốc gia Hà Nội đặt mục tiêu đào tạo hơn 8.000 nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực bán dẫn và các ngành gần đến năm 2030. Đây là bước đi chiến lược góp phần giải quyết bài toán thiếu hụt khoảng một triệu nhân lực toàn cầu trong ngành bán dẫn.

Ngay từ năm 2025, nhiều chương trình đào tạo mới đã được khởi động: Trường đại học Khoa học Tự nhiên triển khai chương trình thạc sĩ về bán dẫn, đồng thời mở hệ cử nhân công nghệ bán dẫn; Trường đại học Công nghệ đào tạo hai ngành mới là công nghệ vật liệu - vi điện tử và thiết kế vi mạch; Trường đại học Việt - Nhật mở ngành kỹ thuật chip bán dẫn. Bên cạnh đó, Đại học Quốc gia Hà Nội còn triển khai các khóa nâng cao kỹ năng, tái đào tạo kỹ sư, đẩy mạnh hợp tác quốc tế với các đại học hàng đầu ở Đài Loan (Trung Quốc), Nhật Bản, Mỹ, Trung Quốc để chuyển giao công nghệ chế tạo, thiết kế vi mạch, đóng gói tiên tiến và chip thế hệ mới.

Đồng thời, Đại học Quốc gia Hà Nội cũng mời các giáo sư hàng đầu thế giới đến hợp tác như: Giáo sư Alexey Ustinov (Nga) đảm nhiệm vai trò Viện trưởng danh dự Viện Công nghệ lượng tử, Giáo sư Đường Kiệt (Tang Jie) - Đại học Thanh Hoa (Trung Quốc) đảm nhiệm vai trò Viện trưởng Viện nghiên cứu ứng dụng Trí tuệ nhân tạo trong phát triển bền vững, Giáo sư hàng đầu thế giới Nguyễn Bích Yến (Tập đoàn Soitec, Pháp) đảm nhiệm vai trò Viện trưởng danh dự Viện Công nghệ Bán dẫn thuộc Công viên công nghệ cao và đổi mới sáng tạo.

Đại học Quốc gia Hà Nội và Ban cơ yếu Chính phủ cũng đã ký thỏa thuận hợp tác thời hạn 5 năm phối hợp đào tạo nguồn nhân lực chất lượng cao trong công nghệ lượng tử, mật mã, an toàn thông tin và bán dẫn.

Đáng chú ý, Trường đại học Công nghệ (Đại học Quốc gia Hà Nội) đã ban hành nhiều chính sách đột phá hướng tới mục tiêu đào tạo đội ngũ nhân lực đủ bản lĩnh và trình độ để đóng góp vào khát vọng phát triển đất nước như miễn học phí cho toàn bộ học viên cao học và nghiên cứu sinh, kèm theo hỗ trợ 5 - 7 triệu đồng/tháng để người học toàn tâm toàn ý nghiên cứu. Trường cũng định hướng xây dựng cơ sở đào tạo hiện đại tại Khu công nghệ cao Hòa Lạc, trở thành mắt xích quan trọng trong đào tạo tài năng công nghệ kỹ thuật.

Đại học Phenikaa mở ngành đào tạo kỹ sư thiết kế chip bán dẫn, thành lập Trung tâm Đào tạo thiết kế vi mạch để cung cấp nhân lực chuyên sâu. Mô hình đào tạo gắn với nghiên cứu và thương mại hóa thông qua các công ty spin - off giúp sinh viên và nhà khoa học trẻ vừa học vừa trực tiếp tham gia các dự án về bán dẫn, xe tự hành, tích trữ năng lượng. Qua đó, hình thành nguồn nhân lực tương lai cho các bài toán lớn của quốc gia.

Dù vậy, các cơ sở đào tạo vẫn rất cần sự đầu tư đồng bộ của Nhà nước cho hạ tầng và trang thiết bị nghiên cứu hiện đại, nhằm nâng cao năng lực đào tạo và tăng cường hợp tác với doanh nghiệp trong phát triển, thương mại hóa sản phẩm. Giáo sư, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn, Bí thư Đảng ủy, Chủ tịch Hội đồng Đại học, Đại học Bách khoa Hà Nội cho rằng, cần xây dựng các trung tâm chế thử dùng chung (fab-lab) để nhà khoa học, nhóm nghiên cứu đăng ký sử dụng, đồng thời có cơ chế quỹ hỗ trợ cho vật tư tiêu hao trong quá trình hoàn thiện sản phẩm.

Thực tế hiện nay vẫn còn thiếu các chuyên gia đẳng cấp quốc tế trong các lĩnh vực công nghệ chiến lược như bán dẫn, hàng không vũ trụ, lượng tử, trí tuệ nhân tạo. Theo Bộ Khoa học và Công nghệ, để giải các bài toán lớn sẽ phải thu hút nhân tài toàn cầu bằng chính những “đầu bài” lớn có tầm ảnh hưởng. Bên cạnh các cơ chế ưu đãi, bảo vệ người làm nghiên cứu, việc đưa ra những đề bài tầm cỡ sẽ là động lực then chốt để lôi cuốn nhà khoa học tham gia đến cùng.

Đại diện Tập đoàn Viettel khẳng định, công nghệ chiến lược là yếu tố quan trọng để thu hút chuyên gia hàng đầu thế giới về Việt Nam. Để hiện thực hóa, cần có chính sách cho phép chuyên gia được sở hữu, đồng sở hữu kết quả nghiên cứu, phát minh, sáng chế; được góp vốn hoặc nắm cổ phần tại các doanh nghiệp khởi nguồn từ kết quả nghiên cứu. Lãnh đạo Tập đoàn CMC cũng cho rằng, để giữ chân nhân tài cần các điều kiện ổn định lâu dài như kéo dài thời gian miễn thị thực hơn 5 năm, mở rộng mức hỗ trợ sinh hoạt, đồng thời đầu tư hạ tầng sống và môi trường làm việc hiện đại.

Để phát triển công nghệ và sản phẩm công nghệ chiến lược, các doanh nghiệp và cơ sở nghiên cứu đều cho rằng chìa khóa quan trọng là cơ chế hợp tác “ba bên”. Nhà nước giữ vai trò kiến tạo thông qua chính sách, định hướng chiến lược, đầu tư hạ tầng nghiên cứu và đặt hàng công nghệ; viện nghiên cứu, trường đại học tạo ra tri thức mới, đào tạo nhân lực và phát triển công nghệ nền tảng; doanh nghiệp là đầu kéo thị trường, sở hữu nguồn lực tài chính và tổ chức sản xuất. Một sản phẩm sáng tạo muốn ra được thị trường không thể thiếu đầu tư của Nhà nước và doanh nghiệp cho khâu hoàn thiện, ươm tạo và thương mại hóa.

Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Trần Thuật, Viện trưởng Viện Bán dẫn và Vật liệu tiên tiến, Đại học Quốc gia Hà Nội đề xuất, cần có cơ chế, chính sách đồng bộ, “mở đường” cho đại học và doanh nghiệp phát triển công nghiệp bán dẫn. Nhà nước cần có hành lang thuận lợi như: Ưu đãi thuế và quỹ đầu tư riêng cho nghiên cứu bán dẫn tại đại học; mô hình hợp tác công - tư, “ba nhà” (nhà nước - doanh nghiệp - đại học); sandbox nhập khẩu thiết bị cũ nhưng hiệu quả cho phòng thí nghiệm trọng điểm…

Cho rằng doanh nghiệp triển khai công nghệ chiến lược là môi trường thực tiễn để đào tạo sinh viên tài năng, đại diện Tập đoàn Viettel đề nghị cần có cơ chế để gắn kết chặt chẽ giữa doanh nghiệp và nhà trường, mở rộng kiến thức và tăng tính thực tiễn cho sinh viên. Một trong các cơ chế cần được xem xét đó là công nhận quá trình sinh viên thực tập tại doanh nghiệp như một tín chỉ trong chương trình đào tạo.

Giáo sư, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn nêu dẫn chứng mô hình liên kết ba nhà đã giúp Hàn Quốc nhanh chóng vươn lên nhóm dẫn đầu về chip, điện tử và đổi mới sáng tạo, với các thí dụ như Tập đoàn POSCO đầu tư 2 tỷ USD vào Đại học POSTECH; Tập đoàn Samsung đầu tư 50 - 100 triệu USD mỗi năm vào Đại học Sungkyunkwan; Viện Khoa học và Công nghệ tiên tiến Hàn Quốc hợp tác với Samsung phát triển công nghệ bán dẫn, trí tuệ nhân tạo cùng sự hỗ trợ tài chính từ chính phủ.

Đối với Việt Nam, Giáo sư, Tiến sĩ Lê Anh Tuấn nhấn mạnh nhất thiết phải hình dung quy mô ứng dụng, xác định hạ tầng, trang thiết bị và công nghệ cần đầu tư, đồng thời dự kiến nhân lực cần thu hút từ nước ngoài và đối tác trong nước. Nhà nước cần đóng vai trò “bà đỡ” trong thiết kế cơ chế tài chính linh hoạt, chia sẻ rủi ro giai đoạn nghiên cứu, hỗ trợ đầu ra bằng đặt hàng công nghệ, khuyến khích quỹ đầu tư mạo hiểm.

Vai trò địa phương cũng rất quan trọng. Thí dụ tại Hà Nội, Khu công nghệ cao Hòa Lạc cần được phát triển thành “thung lũng Silicon” của Việt Nam, thu hút nhân tài trong nước và nước ngoài. Thành phố cần phối hợp các trường, viện xây dựng trung tâm nghiên cứu, phòng thí nghiệm xuất sắc, trung tâm đổi mới sáng tạo kèm cơ chế tài trợ, hỗ trợ khởi nghiệp. Đây sẽ là nền tảng để Hà Nội cất cánh bằng sức mạnh trí tuệ, tạo ra giá trị lớn cho đất nước.

Một vấn đề được chuyên gia công nghệ lưu ý là việc đặt “đầu bài” sản phẩm công nghệ chiến lược không hề đơn giản, dễ thiếu tính khả thi do địa phương, cơ quan quản lý thiếu chuyên môn. Vì vậy, quá trình xác định nhu cầu cần có sự tham gia của chuyên gia, nhà khoa học trong hội đồng tư vấn. Một đầu bài đúng phải đủ tầm nhìn để tạo đột phá, thay vì chỉ giải quyết manh mún.