Nguy cơ ‘thoái hóa tư duy’ vì lạm dụng AI

Bất chấp những lợi ích to lớn đó, AI đang đứng trước nguy cơ biến chính quá trình sáng tạo tri thức thành một vòng lặp đóng, đe dọa sự sáng tạo và gây ra sự ‘thoái hóa’ tư duy con người.

Theo các chuyên gia, sự tiện lợi tức thời khi sử dụng AI có thể phải trả giá bằng chi phí trí tuệ dài hạn.

 

Sự suy giảm chức năng não bộ và “nợ nhận thức”

Nghiên cứu kéo dài bốn tháng của Viện Công nghệ Massachusetts (MIT) đã làm sáng tỏ những tác động sâu sắc của việc lạm dụng AI đối với bộ não con người. Nghiên cứu này, theo dõi 54 người tham gia viết luận, phát hiện ra rằng việc dựa dẫm vào các công cụ AI có thể làm suy yếu chức năng não và kỹ năng tư duy phản biện.

Sử dụng công nghệ điện não đồ (EEG), các nhà nghiên cứu đã ghi lại hoạt động não của những người tham gia. Kết quả thật đáng kinh ngạc: Nhóm sử dụng công cụ AI thể hiện kiểu mẫu thần kinh khác biệt đáng kể so với nhóm chỉ viết bằng trí óc. Nhóm này cho thấy kết nối thần kinh ít hơn tới 55% so với nhóm chỉ dùng não, đặc biệt là ở những vùng chịu trách nhiệm cho tư duy sâu và hình thành trí nhớ.

 

Các nhà nghiên cứu gọi hiện tượng này là "nợ nhận thức". Tương tự như nợ tài chính cho phép hưởng lợi ích hiện tại nhưng phải trả chi phí sau này, nợ nhận thức xảy ra khi chúng ta chuyển giao nỗ lực trí tuệ cho các hệ thống bên ngoài, khiến các cơ bắp tinh thần bị teo đi do không được sử dụng. Nếu lạm dụng, AI có thể biến con người thành những kẻ tiêu thụ thụ động, đánh mất kỹ năng suy nghĩ độc lập.

Hệ lụy của việc giảm hoạt động nhận thức rất rõ ràng:

Suy giảm trí nhớ: Trong buổi đầu tiên của nghiên cứu MIT, có đến 83% người dùng AI không thể trích dẫn từ bài viết của chính mình, và không ai đưa ra được trích dẫn chính xác. Ngay cả sau nhiều buổi, nhiều người vẫn gặp khó khăn với nhiệm vụ cơ bản này.

 

Suy yếu tư duy phản biện: Việc sử dụng AI dẫn đến “sự tham gia hời hợt” và làm suy yếu kỹ năng tư duy phản biện, có thể nuôi dưỡng thói quen trì hoãn và "lười biếng".

Giảm hoạt động não bộ: Những người viết luận văn với sự hỗ trợ của AI kích hoạt não bộ ít hơn hẳn, với các vùng liên quan đến trí nhớ, tư duy phản biện và điều hành hoạt động giảm mạnh.

Khủng hoảng sáng tạo tri thức và "sụp đổ mô hình"

Vấn đề của các LLM không nằm ở năng lực tổng hợp, mà ở chỗ chúng chỉ biết tái chế những gì đã có. Các hệ thống này không sản sinh hiểu biết mới, mà chủ yếu sử dụng dữ liệu có sẵn rồi tái phân phối.

 

Khác với con người, vốn luôn tìm kiếm hướng đi mới vì nhiều động cơ như tiền bạc, danh tiếng, tò mò hay khát vọng chinh phục tri thức, AI không thể sản sinh được “cái mới”. Khi AI có thể trả lời gần như mọi câu hỏi phức tạp chỉ trong vài giây, phần thưởng cho sự sáng tạo của con người sẽ dần mất đi.

Sự mất động lực này đã được thể hiện qua trường hợp của Stack Overflow, diễn đàn nơi lập trình viên chia sẻ tri thức: chỉ trong 6 tháng sau khi ChatGPT xuất hiện, lượng câu hỏi trên nền tảng này giảm hơn 25%, và đến nay là 90%. Đây là sự mất mát của một “kho tri thức sống”, nơi mỗi câu trả lời được kiểm chứng, tranh luận và bổ sung.

Chính dữ liệu từ những nền tảng như Stack Overflow từng là nguồn huấn luyện cho các công cụ AI. Khi nguồn gốc tri thức này cạn kiệt, AI sẽ ngày càng lặp lại những gì chính nó đã sản sinh.

 

Hiện tượng này được gọi là “Sự sụp đổ mô hình tri thức” (model collapse). Các nhà nghiên cứu cảnh báo rằng khi mô hình bị huấn luyện chủ yếu từ dữ liệu do chính AI sinh ra, chất lượng tri thức dần trở nên nghèo nàn, mất dần khả năng phản ánh sự đa dạng và độ chính xác của thế giới thực. Giáo sư Hannah Li của Đại học Columbia kết luận rằng: “Kết quả chung là chúng sẽ tệ hơn. Các mô hình sẽ tệ hơn”.

Nguy cơ đồng nhất hóa và tái chế tri thức

Bên cạnh sự suy giảm nhận thức cá nhân, việc lạm dụng AI còn dẫn đến sự đồng nhất hóa tri thức. Các bài luận được viết với sự hỗ trợ của AI có sự tương đồng đáng kinh ngạc, cho thấy các mô hình "đồng nhất về mặt thống kê". Điều này tạo ra một kiểu độc canh trí tuệ, nơi các quan điểm đa dạng của con người được lọc qua cùng một lăng kính thuật toán, có khả năng kìm hãm sự đa dạng sáng tạo.

 

AI có xu hướng nhấn mạnh các mẫu phổ biến trong dữ liệu và dần dần bỏ quên các thông tin hiếm, các chi tiết độc đáo hoặc các dữ liệu nằm ở góc khuất trong thống kê. Nếu xu hướng này tiếp tục, Internet vốn là kho thông tin phong phú có nguy cơ trở thành một thế giới mờ nhạt, nơi tri thức bị làm loãng. Nhân loại có thể bước vào thời kỳ “tái chế tri thức”, nơi đổi mới bị đình trệ vì phần thưởng cho sáng tạo mới ngày càng mờ nhạt.

AI là công cụ mạnh mẽ, nhưng cần phải có cách tiếp cận chiến lược. Các nhà nghiên cứu MIT đã phát hiện ra một dấu hiệu lạc quan: những người tham gia đã phát triển nền tảng nhận thức vững chắc trước khi sử dụng AI có thể tận dụng chúng hiệu quả hơn, thậm chí hoạt động thần kinh còn tăng lên khi được giới thiệu về công cụ này. Họ sử dụng AI như một trợ lý thực sự chứ không phải một công cụ hỗ trợ.

Tri thức nhân loại được gây dựng bằng nỗ lực, trí tò mò và lòng dũng cảm dấn thân vào điều chưa biết. Tuy nhiên, nếu biến AI thành “đường ray” duy nhất, chúng ta có nguy cơ bị dẫn vào một vòng lặp nghèo nàn, nơi cả con người lẫn máy móc chỉ còn biết lặp lại những gì đã có.