TT Putin có dùng vũ khí hạt nhân ở Ukraine? Kremlin vừa trả lời, các chuyên gia thì sao?

Tên lửa đạn đạo xuyên lục địa này được phóng lên trong cuộc thử nghiệm của Nga vào năm 2020. Ảnh: Cơ quan Báo chí Bộ Quốc phòng Nga

Ngày 22-3, trong cuộc phỏng vấn với Đài CNN (Mỹ), phát ngôn viên Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết Nga sẽ xem xét khả năng sử dụng vũ khí hạt nhân khi thấy có "mối đe dọa sống còn" với nước này.

"Chúng tôi có một học thuyết về an ninh nội địa và điều đó đã được công khai. Quý vị có thể đọc trong đó để thấy mọi lý do cho việc sử dụng vũ khí hạt nhân. Do đó, nếu có một mối đe dọa với sự sống còn của đất nước chúng tôi, nó (vũ khí hạt nhân) sẽ được sử dụng theo học thuyết của chúng tôi", ông Peskov cho biết.

Theo Hãng tin Reuters, ông Peskov đã đưa ra bình luận trên sau khi được hỏi liệu ông có tự tin rằng Tổng thống Nga Vladimir Putin sẽ không sử dụng vũ khí hạt nhân hay không.

Theo tờ Asia Times. việc Tổng thống Nga Vladimir Putin đe dọa sử dụng vũ khí hạt nhân để ngăn NATO không tham gia vào cuộc xung đột Ukraine đã làm sống lại những nỗi sợ hãi về thứ vũ khí hủy diệt này.

Mối đe dọa xảy ra trong bối cảnh các thỏa thuận kiểm soát vũ khí hạt nhân giữa hai siêu cường hạt nhân Mỹ và Nga, vốn đã giúp ổn định mối quan hệ chiến lược trong nhiều thập kỷ, đang vấp nhiều tranh cãi.

Tuy nhiên, viết trên Asia Times, chuyên gia Miles A. Pomper cho rằng, cuộc chiến ở Ukraine dù đã thực sự gây thêm căng thẳng nhưng không phải là một đòn chí mạng đối với hệ thống đã giúp cho cả thế giới tránh khỏi sự hủy diệt của vũ khí hạt nhân trong hàng chục năm qua.

Để mắt đến nhau

Các hiệp ước kiểm soát vũ khí đều dựa vào trách nhiệm của mỗi siêu cường hạt nhân trong việc chia sẻ thông tin về các hệ thống phóng hạt nhân đã triển khai - tên lửa hoặc máy bay ném bom có ​​thể được sử dụng để triển khai đầu đạn hạt nhân - và cho phép bên kia xác thực những tuyên bố đó đúng hay sai.

Các thanh tra vũ khí Liên Xô kiểm tra hai tên lửa Pershing II đã tháo rời ở Mỹ vào năm 1989. Ảnh: Wiki

Các hiệp ước thường bao gồm các giới hạn về số lượng vũ khí và việc thực thi một hiệp ước thường bắt đầu bằng việc các bên tự tuyên bố về số lượng và vị trí của vũ khí hạt nhân.

Các con số được cập nhật hàng năm. Hai bên cũng thường xuyên thông báo cho nhau về những thay đổi đáng kể đối với đường cơ sở này thông qua trung tâm hiện được gọi là Trung tâm Giảm thiểu Rủi ro Hạt nhân.

Yếu tố quan trọng của tất cả các hiệp ước kiểm soát vũ khí là khả năng hai bên có sử dụng "các biện pháp kỹ thuật quốc gia", như các vệ tinh, cùng với các kỹ thuật kiểm soát từ xa như các máy phát hiện phóng xạ, thẻ và con dấu, để kiểm soát việc thực thi hiệp ước của bên còn lại.

Các kỹ thuật giám sát từ xa được thiết kế để phân biệt các hạng mục riêng lẻ như tên lửa bị hạn chế theo hiệp ước, và đảm bảo rằng chúng không được sử dụng.

Lịch sử kiểm soát vũ khí hạt nhân

Các học giả an ninh quốc gia như Thomas Schelling và Morton Halperin đã phát triển khái niệm kiểm soát vũ khí vào cuối những năm 1950, đầu những năm 1960 trong bối cảnh chạy đua vũ trang giữa Mỹ và Liên Xô đang gia tăng.

Tổng thống Mỹ Ronald Reagan và Thủ tướng Liên Xô Mikhail Gorbachev ký Hiệp ước INF tại Phòng phía Đông của Nhà Trắng vào ngày 8/12/1987. Ảnh: Thư viện Tổng thống Ronald Reagan

Các biện pháp kiểm soát vũ khí được thiết kế để tăng tính minh bạch và khả năng dự đoán nhằm tránh sai lầm hoặc báo động sai, vốn có thể dẫn đến xung đột hạt nhân ngoài ý muốn.

Khi khái niệm này dần phát triển, mục tiêu của các biện pháp kiểm soát vũ trang là đảm bảo cho các bên phòng thủ có đủ khả năng đáp trả trước một đòn tấn công hạt nhân nhờ vào vũ khí hạt nhân của họ, điều này làm giảm động lực tham gia vào một cuộc chiến ngay từ đầu.

Cách tiếp cận này đạt được ủng hộ sau cuộc khủng hoảng tên lửa Cuba năm 1962 khi Liên Xô bất ngờ triển khai tên lửa hạt nhân ở nơi chỉ cách Mỹ chưa đến 160km, đặt thế giới đến bờ vực chiến tranh hạt nhân.

Các thỏa thuận ban đầu bao gồm Thỏa thuận Hạn chế Vũ khí Chiến lược (SALT 1) năm 1972, trong đó áp mức trần đối với số lượng vũ khí hạt nhân mà Mỹ và Liên Xô có thể sở hữu. Tiếp đó, nhà lãnh đạo Liên Xô Gorbachev đàm phán INF và Hiệp ước Cắt giảm Vũ khí Chiến lược (START I), từ đó làm giảm các lực lượng hạt nhân của hai bên.

Năm 2010, Tổng thống Mỹ Barack Obama và người đồng cấp Nga lúc đó là Dmitri Medvedev đã ký thỏa thuận START mới (START II). Và vào năm 2021, Tổng thống Joe Biden và người đồng cấp Putin đã gia hạn hiệp ước này thêm 5 năm. Các hiệp ước đã giúp cắt giảm đáng kể kho vũ khí hạt nhân của hai nước.

Những thách thức mới cho một hệ thống già cỗi

Các cuộc thanh tra theo hiệp ước INF đã kết thúc vào năm 2001 sau khi các tên lửa bị cấm cuối cùng bị loại bỏ.

Dưới thời chính quyền Tổng thống Obama và Trump, Mỹ cáo buộc Nga vi phạm hiệp ước khi phát triển, thử nghiệm và triển khai tên lửa hành trình vượt quá giới hạn 500 km, nhưng Nga bác bỏ.

Hệ thống tên lửa Iskander của Nga phóng tên lửa đạn đạo tầm ngắn mang đầu đạn hạt nhân. Ảnh: AP

Được sự hậu thuẫn của các đồng minh NATO, chính quyền Trump đã rút khỏi hiệp ước vào năm 2019. Điều này khiến vũ khí chiến lược tầm xa trở thành vũ khí hạt nhân duy nhất bị hạn chế trong các hiệp ước kiểm soát vũ khí.

Các loại vũ khí hạt nhân không chiến lược tầm ngắn hơn, vốn có tầm bắn dưới 500 km, chưa bao giờ được đề cập trong bất kỳ thỏa thuận nào. Đây là một điểm nhức nhối với Washington và các đồng minh NATO vì Nga sở hữu nhiều vũ khí hạt nhân hơn họ.

Kiểm soát vũ khí cũng đang giảm theo những cách khác. Nga đã bắt tay vào một chương trình hiện đại hóa vũ khí hạt nhân đầy tham vọng và một số hệ thống vũ khí chiến lược mới của nước này nằm ngoài các hạn chế của START II.

Trong khi đó, các cuộc tấn công mạng và vũ khí chống vệ tinh cũng được coi là những mối đe dọa mới đối với các hệ thống kiểm soát vũ khí và chỉ huy và kiểm soát hạt nhân.

Trí tuệ nhân tạo và công nghệ tên lửa siêu thanh có thể làm rút ngắn thời gian cảnh báo trước khi xảy ra đòn tấn công hạt nhân.

Và Nga lo ngại rằng các hệ thống phòng thủ tên lửa của Mỹ, đặc biệt là ở châu Âu, đe dọa sự ổn định chiến lược của Moscow khi điều đó cho phép Mỹ thực hiện một cuộc tấn công hạt nhân phủ đầu và sau đó ngăn chặn đòn phản ứng hạt nhân hiệu quả của Nga.

Trước khi chiến sự bùng nổ ở Ukraine, ông Biden và Putin đã khởi động Đối thoại Ổn định Chiến lược nhằm giải quyết những vấn đề nêu trên và tạo cơ sở cho các vòng đàm phán về việc thay thế START II trước khi nó hết hạn vào năm 2026.

Nhưng cuộc đối thoại này đã bị hoãn do căng thẳng leo thang, và chưa biết đến bao giờ mới có thể được tiếp tục.

Ông Putin làm tăng nhiệt - nhưng không để 'sục sôi'

Những động thái gần đây của Tổng thống Putin càng khiến cấu trúc an ninh chiến lược bị lung lay.

Trước khi động binh ở Ukraine, ông chủ Điện Kremlin đã nói rằng "bất cứ ai cố gắng can thiệp vào…thì cần phải hiểu rằng phản ứng của Nga đưa ra sẽ là ngay tức thì và mang tới những hậu quả chưa từng được chứng kiến trong lịch sử" và rằng Nga sở hữu "những ưu thế nhất định xét về một số các loại vũ khí mới nhất".

Khi chiến sự đang diễn ra, ông Putin đã công bố "nâng mức cảnh báo chiến đấu" cho các lực lượng hạt nhân của đất nước". Nhưng trên thực tế thì việc nâng cao cảnh báo chiến đấu mà ông Putin ra lệnh chủ yếu là bổ sung thêm đội ngũ làm việc ở các địa điểm đặt vũ khí hạt nhân.

Thông báo này chủ yếu là nhằm cảnh báo NATO không can thiệp vào xung đột ở Ukraine, và cũng để đe dọa Ukraine.

Các quan chức an ninh quốc gia Mỹ bày tỏ lo ngại rằng, Nga có thể sử dụng vũ khí hạt nhân chiến thuật ở Ukraine nếu lực lượng NATO bị lôi kéo vào cuộc xung đột trực tiếp với Nga. Việc sử dụng vũ khí phù hợp với học thuyết quân sự của Nga về "leo thang để giảm căng thẳng", theo các quan chức.

Tuy nhiên, ngay cả khi đối mặt với các đòn bẩy hạt nhân chiến lược của ông Putin và lo ngại về việc Nga sử dụng vũ khí hạt nhân chiến thuật, khuôn khổ kiểm soát vũ khí vẫn đủ vững chắc để duy trì sự ổn định chiến lược.

Cho đến nay, kiểm soát vũ khí vẫn đóng một vài trò nào đó trong việc hạn chế quy mô và mức độ bạo lực ở Ukraine, hạn chế mọi việc để không bùng nổ một cuộc chiến tranh thế giới thứ ba.