5 loại vaccine COVID-19 của Cuba và hứa hẹn 1 loại vắc xin "đỉnh của đỉnh" Pan-corona

Bà Helen Yaffe (Đại học Glasgow) giải thích cách hoạt động của vaccine Soberana, Abdala và Mambisa, họ sẽ triển khai như thế nào trong và ngoài nước, và làm thế nào Cuba quản lý để sản xuất chúng nhanh nhất có thể dù còn gặp khó khăn do cấm vận.

Tính đến thời điểm này, 57 đoàn chuyên gia y tế từ Cơ quan Dự phòng Quốc tế Henry Reeve của Cuba đã được cử đến để điều trị cho 1,26 triệu bệnh nhân coronavirus ở 40 quốc gia, 28.000 chuyên gia chăm sóc sức khỏe Cuba làm việc tại 66 quốc gia trên thế giới.

Vào tháng 3/2021, Cuba bắt đầu thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III đối với hai loại vaccine COVID-19 được sản xuất trong nước, cùng với ba loại vaccine ứng viên khác cũng đang được triển khai. Những thành tựu này càng phi thường hơn khi vào năm 2017, Chính phủ Mỹ đã tung ra 240 biện pháp trừng phạt mới nhằm thắt chặt cuộc cấm vận kéo dài 60 năm đối với Cuba. Khoảng 50 biện pháp trong số này đã được áp dụng trong thời gian diễn ra đại dịch.

1. Câu chuyện về vaccine COVID-19 của Cuba

Khoảng 200 vaccine COVID-19 đang được phát triển trên toàn thế giới và 23 ứng viên đã chuyển sang thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III (tính đến ngày 25/3/2021). Mặc dù không có quốc gia Mỹ Latinh nào khác phát triển một loại vaccine của riêng mình, hai trong số 23 ứng viên đang trong giai đoạn thử nghiệm III là của Cuba: Soberana 02 và Abdala. Và Cuba cũng có ba ứng cử viên vaccine khác trong các thử nghiệm giai đoạn trước: Soberana 01, Soberana Plus và Mambisa. Vậy Cuba đã làm cách nào để phát triển 5 loại vaccine COVID-19 trong thời gian ngắn như vậy?

Lĩnh vực công nghệ sinh học của Cuba rất đặc biệt. Nó hoàn toàn thuộc sở hữu nhà nước và không có lợi ích tư nhân, với sự đổi mới được thực hiện để đáp ứng nhu cầu sức khỏe cộng đồng và không tìm kiếm lợi nhuận ở thị trường trong nước. Hàng chục tổ chức nghiên cứu và phát triển hợp tác, chia sẻ tài nguyên và kiến thức thay vì cạnh tranh, điều này tạo điều kiện thuận lợi cho việc chuyển đổi nhanh chóng từ nghiên cứu và đổi mới đến thử nghiệm và ứng dụng. Cuba có khả năng sản xuất 60-70% lượng thuốc tiêu thụ trong nước, một điều cấp thiết do sự cấm vận của Hoa Kỳ và giá thuốc trên thị trường quốc tế. Cũng như có sự luân chuyển thông tin và nhân sự liên tục và toàn diện giữa các trường đại học, trung tâm nghiên cứu và hệ thống y tế công cộng. Những yếu tố khác nhau này đã được chứng minh là quan trọng trong quá trình phát triển vaccine COVID-19 của Cuba.

2. Vaccine COVID-19 của Cuba hoạt động như thế nào?

 

Có năm loại vaccine COVID-19 đang được phát triển trên toàn cầu:

- Vaccine vectơ virus sử dụng virú không liên quan và vô hại đã được sửa đổi để cung cấp vật liệu di truyền SARS-CoV-2 (như vaccine Oxford AstraZeneca và Gamaleya SputnikV).

- Vaccine mRNA (axit ribonucleic truyền tin) dạy các tế bào tạo ra một loại protein kích hoạt phản ứng miễn dịch (Pfizer, Moderna).

- Vaccine bất hoạt có chứa virus SARS-CoV-2 đã vô hoạt (Sinovac/Butantan, Sinopharm, Bharat Biotec).

- Vaccine giảm độc lực có chứa virus SARS-CoV-2 đã làm suy yếu (Codagenix).

 

- Vaccine protein có chứa các protein có nguồn gốc COVID-19 kích hoạt phản ứng miễn dịch (Novavax, Sanofi/GSK)

Năm loại vaccine Cuba đang thử nghiệm lâm sàng đều là vaccine protein. Điều này có nghĩa là chúng mang một phần protein đột biến mà virus sử dụng để liên kết với các tế bào của con người, từ đó tạo ra các kháng thể trung hòa ngăn chặn quá trình liên kết này.

Tiến sĩ Marlene Ramírez González giải thích với Tạp chí Y khoa Anh rằng, vaccine Cuba là vaccine protein tiểu đơn vị, “một trong những cách tiếp cận kinh tế nhất và là loại mà Cuba có kinh nghiệm và cơ sở hạ tầng tốt nhất… Chúng chỉ dựa trên một phần của kháng nguyên COVID-19 có liên quan đến tiếp xúc với thụ thể của tế bào (miền liên kết thụ thể), cũng là thụ thể tạo ra lượng kháng thể trung hòa lớn nhất”.

Bà nói thêm rằng mặc dù vaccine của Cuba không phải là công nghệ gì mới mẻ, nhưng Soberana 02 là đặc biệt trong số các vaccine COVID-19 vì một lý do khác: Nó kết hợp miền liên kết thụ thể của kháng nguyên với một loại uốn ván đã vô hiệu hóa để tăng cường phản ứng miễn dịch, khiến nó trở thành loại vaccine duy nhất “vaccine liên hợp” hiện có cho COVID-19.

Qua email, Idania Caballero, một nhà khoa học dược phẩm tại BioCubaFarma, chỉ ra rằng những loại vaccine này được xây dựng dựa trên nền tảng nhiều thập kỷ khoa học y tế Cuba và có tác dụng đối với các bệnh truyền nhiễm:

 

Tỷ lệ tử vong do các bệnh truyền nhiễm ở Cuba, ngay cả trong COVID-19, là dưới 1%. Cuba ngày nay đã tiêm phòng 13 loại bệnh với 11 loại vaccine, trong đó có 8 loại vaccine được sản xuất tại Cuba. Sáu bệnh đã được loại bỏ nhờ tiêm chủng. Vaccine được sản xuất bằng những công nghệ này đã được sử dụng ngay cả cho trẻ em trong những tháng đầu đời.

Vaccine Soberana do Viện Finlay hợp tác với Trung tâm Miễn dịch Phân tử và Trung tâm Chế phẩm Sinh học Quốc gia sản xuất. Cái tên Soberana có nghĩa là “có chủ quyền”, phản ánh tầm quan trọng về kinh tế và chính trị của họ đối với hòn đảo - nếu không có sản phẩm nội địa này, Cuba sẽ gặp khó khăn trong việc tiếp cận vaccine nước ngoài vì giá thành của chúng trên thị trường quốc tế hoặc vì lệnh cấm vận kéo dài của Mỹ. Soberana Plus là vaccine đầu tiên dành cho bệnh nhân COVID-19 vừa khỏi bệnh và đang trong giai đoạn thử nghiệm lâm sàng.

Các vaccine khác, Abdala và Mambisa (vaccine tiêm vào mũi, không dùng kim tiêm), được sản xuất bởi Trung tâm Kỹ thuật Di truyền và Công nghệ Sinh học (CIGB). Abdala được đặt tên cho một bài thơ của anh hùng dân tộc José Martí, và Mambisa được đặt tên cho những người lính đã chiến đấu chống lại sự thống trị của Tây Ban Nha vào giữa đến cuối thế kỷ 19. Những vaccine này đưa thông tin di truyền vào một vi sinh vật đơn bào ít tiến hóa hơn (nấm men Pichia pastoris). Họ xây dựng dựa trên kinh nghiệm lâu năm và thành tích ấn tượng của CIGB, nơi nổi tiếng về vaccine viêm gan B đã được sử dụng ở Cuba trong 25 năm.

Bằng cách tập trung vào phát triển các nền tảng vaccine khác nhau, các tổ chức liên quan đã tránh được việc cạnh tranh về nguồn lực. Caballero giải thích rằng “Cuba có khả năng sản xuất hai chuỗi vaccine độc lập, với hơn 90 triệu vaccine hàng năm, đồng thời duy trì sản xuất các sản phẩm khác cho thị trường trong nước và xuất khẩu”. Các loại vaccine của Cuba yêu cầu ba liều, nhưng vì chúng ổn định ở nhiệt độ 2-8 độ (C), nên chúng không yêu cầu thêm chi phí cho các thiết bị làm lạnh chuyên dụng.

3. Các thử nghiệm vaccine giai đoạn III của Cuba hoạt động như thế nào?

 

Vào cuối tháng 3, các thử nghiệm giai đoạn III đã được tiến hành cho cả Soberana 02 và Abdala, mỗi thử nghiệm bao gồm hàng chục nghìn tình nguyện viên trưởng thành ở các khu vực có tỷ lệ mắc COVID-19 cao. Soberana 02 đang được quản lý ở Havana và Abdala ở Santiago de Cuba và Guantánamo. Việc phân tích và theo dõi đối với các bệnh nhân thử nghiệm giai đoạn III sẽ tiếp tục cho đến tháng 1/2022 để điều tra xem liệu vaccine có ngăn ngừa sự lây truyền hay không, khả năng miễn dịch kéo dài bao lâu và các câu hỏi dài hạn khác mà các nhà sản xuất trên toàn thế giới không thể trả lời do nhu cầu cấp thiết phải sử dụng.

Thêm 150.000 nhân viên y tế ở Havana đang được tiêm Soberana 02 mũi như một phần của “nghiên cứu can thiệp”, đây là một loại thử nghiệm có thể được cho phép sau khi tính an toàn của thuốc đã được chứng minh trong giai đoạn II. Các nghiên cứu can thiệp không liên quan đến thử nghiệm mù đôi hoặc giả dược. 120.000 nhân viên y tế khác ở miền tây Cuba sẽ nhận được Abdala trong vài tuần tới. Các nghiên cứu can thiệp khác ở thủ đô sẽ cho thấy 1,7 triệu người ở Havana, chiếm phần lớn dân số trưởng thành của thành phố, được tiêm chủng vào cuối tháng 5 năm 2021, có nghĩa là hai triệu người Cuba sẽ được tiêm chủng đầy đủ vào giai đoạn đó.

Giả sử các thử nghiệm này thành công, một chiến dịch tiêm chủng quốc gia sẽ bắt đầu vào tháng 6, ưu tiên theo các yếu tố nguy cơ và độ tuổi (ban đầu là những người từ 60 tuổi trở lên). Đến cuối tháng 8/2021, chính phủ đặt mục tiêu tiêm chủng cho 6 triệu người Cuba, chiếm hơn một nửa tổng dân số. Trước khi kết thúc năm 2021, Cuba hy vọng sẽ trở thành một trong số ít quốc gia trên thế giới đã tiêm chủng đầy đủ cho toàn bộ dân số của mình. Hiện nay Cuba đã chích cho hơn 60% dân số với 1 mũi và 35% với đầy đủ mũi chích.

Các nhà khoa học y tế Cuba cũng tự tin rằng họ có đủ năng lực và kinh nghiệm để điều chỉnh các công thức, công nghệ và quy trình vaccine của họ nhằm giải quyết các biến thể mới. Nhưng hiện tại, bước tiếp theo là khởi động một nghiên cứu mới liên quan đến những người từ 5 đến 18 tuổi và bắt đầu thử nghiệm giai đoạn II đối với Soberana 01 và Soberana Plus. Hiện nay Cuba đã tiêm ngừa cho trẻ em từ 2 tuổi trở lên.

4. Vaccine Pan-Corona của Cuba và Trung Quốc sẽ nhắm vào nhiều chủng COVID-19

 

CIGB của Cuba cũng đã hợp tác với các đồng nghiệp ở Trung Quốc để nghiên cứu một loại vaccine mới có tên là Pan-Corona, được thiết kế để có hiệu quả chống lại các chủng coronavirus khác nhau. Ý tưởng vaccine này là sẽ kích thích tạo ra các kháng thể bằng cách sử dụng các phần của virus được bảo tồn hơn là những phần dễ bị biến đổi (cùng với các phần hướng vào phản ứng của tế bào). Cuba cung cấp kinh nghiệm và nhân sự, trong khi Trung Quốc cung cấp thiết bị và nguồn lực.

Nghiên cứu sẽ diễn ra tại Trung tâm Đổi mới Công nghệ Sinh học Chung Vĩnh Châu ở tỉnh Hồ Nam, Trung Quốc, được thành lập vào năm ngoái, sử dụng thiết bị và phòng thí nghiệm do các chuyên gia Cuba thiết kế. Gerardo Guillén, Giám đốc khoa học y sinh tại CIGB, tin rằng cách tiếp cận này “có thể bảo vệ chống lại các trường hợp khẩn cấp dịch tễ học của các chủng coronavirus mới có thể tồn tại trong tương lai ”. Dự án được xây dựng dựa trên gần hai thập kỷ hợp tác khoa học y tế giữa Cuba và Trung Quốc, bao gồm năm liên doanh trong lĩnh vực công nghệ sinh học. Công nghệ mới pan-corona này đang được xem là vũ khí mới nhất chống lại coronavirus được nhiều nước tập trung nghiên cứu và phát triển.

5. Vaccine cho Nam địa cầu

Các chuyên gia Cuba đã nhận được 10 huy chương vàng từ Tổ chức Sở hữu Trí tuệ Thế giới (WIPO) trong hơn 26 năm và các sản phẩm công nghệ sinh học của họ đã được xuất khẩu sang 49 quốc gia trước đại dịch, bao gồm cả vaccine được sử dụng trong các chương trình tiêm chủng cho trẻ em ở Mỹ Latinh.

Cuba nói rằng vaccine COVID-19 của họ cũng sẽ được xuất khẩu sang các nước khác. Điều này mang lại hy vọng cho các quốc gia có thu nhập thấp và trung bình, những quốc gia không đủ khả năng tiêm chủng toàn dân vì giá cả cao mà các công ty dược phẩm lớn yêu cầu (phần lớn là từ 10 USD đến 30 USD mỗi liều).

 

Thông qua thỏa thuận với Viện Pasteur Iran, 100.000 người Iran sẽ tham gia thử nghiệm lâm sàng giai đoạn III đối với Soberana 02, với 60.000 người khác sẽ đăng ký ở Venezuela. Các quốc gia khác bao gồm Mexico, Jamaica, Việt Nam, Pakistan và Ấn Độ đã bày tỏ sự quan tâm đến vaccine của Cuba, cũng như Liên minh châu Phi (đại diện cho tất cả 55 quốc gia châu Phi). Có khả năng Cuba sẽ áp dụng thang điểm trượt khi định giá xuất khẩu vaccine COVID-19 để phản ánh khả năng thanh toán của nhà nhập khẩu, giống như khi tính phí dịch vụ của các chuyên gia y tế ở nước ngoài.

Những gì Cuba đã đạt được là đáng chú ý, nhưng như Caballero nhấn mạnh, “nếu không có sự cấm vận của Mỹ, Cuba có thể đạt được những kết quả tốt hơn”. Cuba chi một phần nhỏ so với số tiền mà Anh và Mỹ chi cho chăm sóc sức khỏe, nhưng bằng cách tối đa hóa các nguồn lực khan hiếm, quốc gia này đã cố gắng đạt được cách ứng phó hiệu quả với đại dịch toàn cầu. Chìa khóa thành công của Cuba không chỉ là sự can thiệp của nhà nước, mà là bản chất của sự can thiệp đó: Hệ thống của Cuba được thiết lập để ưu tiên phúc lợi xã hội hơn lợi nhuận tư nhân.

Đây có thể không phải là bài học mà các nước khác sẵn sàng lắng nghe, nhưng sự trợ giúp quốc tế của Cuba trong thời kỳ đại dịch cho thấy lợi ích của sự hợp tác và đoàn kết toàn cầu trong việc giải quyết các vấn đề toàn cầu.

Tác giả Helen Yaffe là giảng viên lịch sử kinh tế và xã hội tại Đại học Glasgow, chuyên về phát triển Cuba và Mỹ Latinh, đồng thời là thành viên thỉnh giảng của Trung tâm LSE Châu Mỹ Latinh và Caribe. Cô là tác giả của Che Guevara: Kinh tế học của Cách mạng. Tác giả của We Are Cuba! Làm thế nào một người cách mạng đã tồn tại trong một thế giới hậu Xô Viết được xuất bản vào năm 2020 bởi Nhà xuất bản Đại học Yale.