8 tập bản đồ 'lột xác' ngoạn mục Trái Đất: Hành trình nghìn năm từ sai lầm đến vĩ đại!

Bản đồ thế giới cổ nhất còn sót lại mô tả thế giới quan của người Babylon vào khoảng năm 600 trước Công nguyên.

Bản đồ là tấm bia đá có hình chữ nhật, cao 13 cm, được mô tả bằng những đường tròn, hình uốn lượn chạy từ trên xuống dưới. Babylon, có thể là thành phố đông dân nhất thế giới vào thời điểm đó, nằm ở trung tâm tấm bản đồ, được bao quanh bởi các thành phố lân cận (biểu thị bằng các vòng tròn nhỏ), tất cả đều nằm trong một vòng tròn lớn hơn để biểu thị đại dương.

Bản đồ thế giới của người Babylon, được khắc vào thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên. Nguồn: FINE ART IMAGES / HERITAGE IMAGES / GETTY IMAGES

Đây là tấm bản đồ đơn giản và cho thấy thành kiến ​​cố hữu của những người vẽ bản đồ là đặt mình (Babylon) ở trung tâm theo nghĩa đen của thế giới.

Các bản đồ ban đầu khác phục vụ nhu cầu thực tế hơn, chẳng hạn như biểu đồ hình que và hình vỏ được xây dựng để biểu thị các đảo ở Nam Thái Bình Dương hơn 2.000 năm trước, hoặc bản đồ giấy cói của Ai Cập dẫn đường cho những người thợ mỏ đi qua sa mạc vào thế kỷ 12 trước Công nguyên. Tuy vậy, bản đồ Babylon of the World là ví dụ sớm nhất về bản đồ chính trị được sử dụng để xác định quốc gia hoặc thành phố trong lịch sử.

Hy Lạp là nền văn hóa đầu tiên được biết đến áp dụng cách tiếp cận khoa học để đo lường và lập bản đồ thế giới. Nhà triết học Pitago đã đưa ra giả thuyết ngay từ thế kỷ thứ 6 trước Công nguyên rằng Trái Đất hình tròn.

Và đến năm 200 trước Công nguyên, nhà toán học, địa lý và thiên văn người Hy Lạp Eratosthenes xứ Cyrene đã so sánh các góc của bóng đổ tạo ra đồng thời ở hai thành phố xa xôi để ước tính chính xác chu vi Trái Đất trong vòng 1.600 km. Sử dụng lượng giác và kiến thức về góc của Mặt Trời, Eratosthenes đã tính ra chính xác chu vi địa cầu là 40.000 km.

Kết hợp công trình của các học giả Hy Lạp trước đó với những câu chuyện của các nhà thám hiểm từ khắp thế giới La Mã thời bấy giờ, nhà thiên văn học Hy Lạp-Ai Cập Ptolemy đã biên soạn Geographia - một tập bản đồ 8 tập, tạo cơ sở cho việc vẽ bản đồ của 1.500 năm về sau.

Tập bản đồ được xây dựng vào thế kỷ 14 theo phép chiếu bản đồ và vị trí của Ptolemy. Nguồn: PHAS / UNIVERSAL IMAGES GROUP via GETTY IMAGES

Hoàn thành vào khoảng năm 150 sau Công nguyên, Geographia đóng vai trò như cẩm nang hướng dẫn sử dụng vẽ bản đồ. Ptolemy giải thích các phép chiếu bản đồ — mô tả một quả địa cầu trên một mặt phẳng. Ông đã liệt kê các tọa độ cho 8.000 địa điểm ở Âu-Á và bắc Phi dựa trên sự tương đồng của vĩ độ và kinh tuyến, tiền thân của hệ thống ngày nay.

Các bản đồ dựa trên bản thiết kế của Ptolemy về hình dạng và kích thước của thế giới đã giúp cho Columbus đến châu Mỹ và giúp Ferdinand Magellan thực hiện chuyến thám hiểm vòng quanh thế giới. Tuy nhiên, điều đáng buồn là tác phẩm của ông đã biến mất cùng với sự sụp đổ của Đế chế La Mã, không tái xuất hiện trong gần 800 năm.

Tấm bản đồ có tên Tabula Rogeriana (tên khác: Bản đồ của Roger) là bản mô tả thế giới và bản đồ thế giới do nhà địa lý người Ả Rập Muhammad al-Idrisi tạo ra vào năm 1154.

Tấm bản đồ là công trình kéo dài 15 năm của Muhammad al-Idrisi sau khi ông nhận lệnh của Đức vua Norman Roger II của Sicily.

Tấm bản đồ được vẽ bởi nhà vẽ bản đồ Muhammad al-Idrisi. Nguồn: FINE ART IMAGES / HERITAGE IMAGES / GETTY IMAGES

Trong ba thế kỷ tiếp theo, nó là một trong những công trình địa lý chính xác nhất còn tồn tại trên thế giới. Bản đồ đã được nhiều nhà thám hiểm khác nhau sử dụng như Christopher Columbus và Vasco Da Gama cho các chuyến đi của họ ở châu Mỹ và Ấn Độ.

Tác phẩm của Muhammad al-Idrisi phần lớn dựa trên tấm bản đồ Geographia, được tái khám phá và dịch sang tiếng Ả Rập vào khoảng thế kỷ thứ 9.

Các nhà vẽ bản đồ Ả Rập đã xây dựng bản đồ dựa trên công trình của Ptolemy và sửa chữa các lỗi dựa trên kiến ​​thức của họ về đế chế đang phát triển về sau. Họ đã vẽ chính xác Ấn Độ Dương kết nối với Thái Bình Dương, thay vì 'đóng' và không giáp biển theo công trình của Ptolemy trước đó.

Trở lại châu Âu, đối với họ, bản đồ kể một câu chuyện tâm linh thay vì một câu chuyện địa lý. Giống như cách bản đồ cổ đại của Babylon đưa ra cái nhìn về thế giới quan của họ, mappa mundi (nghĩa là bản đồ thế giới) cho thấy cách người Kitô giáo phương Tây nhìn nhận về thế giới.

Tấm bản đồ Hereford Mappa Mundi, vẽ khoảng năm 1300 ở Anh, là một cái nhìn thú vị vào trí tưởng tượng của con người thời Trung cổ. Được vẽ trên một mảnh da thú khổng lồ, đây là bản đồ thế giới lớn nhất và nổi tiếng nhất còn sót lại từ thời Trung cổ.

Bản sao hiện đại của bản đồ Hereford Mappa Mundi. Châu Âu nằm ở góc phần tư phía dưới bên trái. Nguồn: UNIVERSAL HISTORY ARCHIVE / GETTY IMAGES

Phần trên mô tả Ngày Phán xét, một trong nhiều cảnh trong Kinh thánh được tô màu lên bản đồ, trong khi hình ảnh của những con thú hoang dã và những con quái vật huyền bí ẩn nấp bên ngoài thế giới, đại diện cho những mối nguy hiểm chưa được biết đến.

Bản đồ Hereford Mappa Mundi điển hình cho loại bản đồ thế giới phổ biến nhất thời bấy giờ bản đồ "TO"- sở dĩ có tên như vậy vì hình chữ "T" chia thế giới thành 3 lục địa (Châu Á, Châu Âu và Châu Phi) được bao quanh bởi một đại dương hình chữ "O".

Được mô tả lần đầu vào thế kỷ thứ 7, bản đồ TO thường đặt Jerusalem ở trung tâm thế giới và được coi là hướng linh thiêng nhất và là vị trí của Vườn Địa đàng. Trên thực tế, thuật ngữ "định hướng" xuất phát từ 'oriens' gốc Latin có nghĩa là "phía đông". Để "định hướng" một bản đồ có nghĩa là đặt phía đông ở trên cùng, và đó là tiêu chuẩn của việc vẽ bản đồ châu Âu trong nhiều thế kỷ. Nhưng điều đó sắp thay đổi...

Các thủy thủ cổ đại điều hướng trên biển bằng cách quan sát đất liền và quan sát Mặt Trời cũng như các vì sao. Nếu mây cuộn đến, họ kéo buồm và chờ tầm nhìn rõ hơn mới tiếp tục hải trình của mình.

Hai trang ngoài cùng bên phải của Catalan Atlas (ảnh) mô tả miền trung và miền đông châu Á dựa trên các chuyến đi của Marco Polo. Nguồn: DE AGOSTINI PICTURE LIBRARY / GETTY IMAGES

Việc phát hiện ra la bàn — một kim nam châm trên gỗ, nổi trong nước, tự căn chỉnh với các cực từ — đã thay đổi việc điều hướng. Các thủy thủ có thể phiêu lưu ra biển khơi một cách an toàn mà không cần đến các tín hiệu trực quan.

Lần đầu tiên được đề cập đến ở Trung Quốc thế kỷ 11, la bàn trải dọc theo Con đường Tơ lụa nối Đông và Tây, và cùng với nó, một loại bản đồ châu Âu mới trở nên thịnh hành, được gọi là hải đồ Portolan.

Hải đồ lâu đời nhất còn tồn tại có tên Carte Pisane, có niên đại năm 1290, lập biểu đồ Địa Trung Hải và Biển Đen với độ chính xác đủ để các tàu có thể điều hướng ngày nay. Nhưng bản đồ portolan mở rộng và nổi tiếng nhất là Catalan Atlas - Được vẽ trên tám trang giấy da bê (vellum) vào năm 1375 bởi nhà bản đồ học người Majorca (hay Mallorca, một đảo thuộc quần đảo Baleares nằm trên Địa Trung Hải) tên là Cresques Abraham.

Đây là bản đồ thế giới đầu tiên có la bàn và trải dài từ rìa phía tây của châu Âu và Bắc Phi đến bờ biển phía đông của Trung Quốc.

Sự ra đời của la bàn đã tạo ra bước ngoặt lớn cho việc lập bản đồ thế giới thực tế và phổ quát hơn.

Vào đầu thế kỷ 15, các quốc vương châu Âu bắt đầu khám phá Đại Tây Dương và Ấn Độ Dương để tìm kiếm các tuyến đường giao thương mới sang phía Đông. Vào thời điểm đó, Geographia của Ptolemy đã được dịch sang tiếng Latin, đánh dấu sự khởi đầu của sự bùng nổ trong khám phá và vẽ bản đồ.

Phép chiếu hình trụ Mercator được lấy cảm hứng từ độ chính xác của hải đồ Portolan. Nguồn: THƯ VIỆN HÌNH ẢNH DEA / DE AGOSTINI / GETTY IMAGES

Thế kỷ 16 chứng kiến ​​những bản đồ hoàn chỉnh nhất của thế giới, nó cũng đã vượt qua một trong những vấn đề hóc búa nhất của bản đồ học: Làm thế nào để điều hướng một quả địa cầu trên bản đồ hai chiều.

Vấn đề khi đó là: Tạo dựng hình ảnh làm phẳng địa cầu trên một bề mặt phẳng — không thể làm như vậy mà không làm biến dạng hình dạng của nó. Năm 1569, Gerardus Mercator, nhà bản đồ học người Đức gốc Flemish (Nam Hà Lan) đã giải quyết vấn đề từng tồn tại hàng thiên niên kỷ này bằng một phép chiếu bản đồ mới: Trái Đất như một hình trụ, được cuộn thành một lưới vuông có vĩ độ và kinh độ (về sau có tên Phép chiếu hình trụ Mercator).

Các hình chiếu cách nhau các đường vĩ độ ngày càng xa nhau khi chúng càng xa xích đạo. Nhược điểm của phép chiếu này, mà chúng ta vẫn thấy ngày nay, là nó làm biến dạng các khối đất về phía các cực. Âu-Á và Bắc Mỹ được mở rộng, trong khi các khu vực ở xích đạo, chẳng hạn như hầu hết châu Phi, có vẻ nhỏ một cách dễ hiểu.

Bức ảnh đầu tiên chụp trên không được thực hiện từ một khinh khí cầu cao 80 mét vào năm 1858. Từ trên cao, một bức ảnh có thể thu thập một lượng lớn dữ liệu tại một thời điểm - Đây là một cải tiến lớn đối với các cuộc khảo sát mặt đất.

Manhattan là cuộc khảo sát trên không thứ hai của Fairchild. Bản đồ đầu tiên của ông, bản đồ Newark, New Jersey, không được chú ý. Nguồn: THƯ VIỆN QUỐC HỘI, PHÒNG ĐỊA LÝ VÀ BẢN ĐỒ

Khi Chiến tranh thế giới thứ nhất nổ ra năm 1914, bản đồ trở thành vũ khí lợi hại. Bản đồ chiến hào chi tiết tại tiền tuyến cho phép thực hiện các trận pháo kích mà không cần bắn thực binh, giữ được yếu tố bất ngờ.

Sau chiến tranh (1918), chụp ảnh từ trên không được sử dụng phổ biến và vào năm 1921, bản đồ trên không chụp Manhattan của Fairchild đã đưa bản đồ vào ý thức văn hóa đại chúng.

Doanh nhân Sherman Fairchild của Thành phố New York (Mỹ), người đã phát triển các kỹ thuật chụp ảnh trên không mới cho Thế chiến thứ nhất, đã giới thiệu một máy ảnh trên không tự động chụp ảnh và quay cuộn phim theo các khoảng thời gian định sẵn.

Thành tựu này mở đường cho những phát kiến về sau trong hành trình 'nhìn' Trái Đất rõ ràng hơn...

Chiến tranh Lạnh (1946-1991) đã thúc đẩy những bước nhảy vọt tiếp theo trong công nghệ lập bản đồ. Việc Liên Xô phóng vệ tinh nhân tạo đầu tiên trong lịch sử Sputnik năm 1957 đã khơi mào cho sự phát triển của GPS khi các nhà khoa học của MIT nhận ra rằng họ có thể theo dõi vệ tinh Liên Xô từ mặt đất bằng cách quan sát tín hiệu vô tuyến của nó thay đổi như thế nào khi nó di chuyển và tương tự như vậy, các vật thể trên Trái Đất có thể được định vị dựa trên khoảng cách của chúng với vệ tinh.

Các thí nghiệm định vị vệ tinh ban đầu được quân đội Mỹ phát triển để theo dõi tên lửa xuyên lục địa vào những năm 1960. Và vào đầu những năm 1970, quân đội đã đưa ra Hệ thống Định vị Toàn cầu đầu tiên, NAVSTAR, có thể xác định tọa độ không gian chính xác cho bất kỳ nơi nào trên Trái Đất.

Vệ tinh GPS. Ảnh: Internet

Ngày nay, vệ tinh GPS quay quanh địa cầu hai lần một ngày, truyền tín hiệu vô tuyến. Khi một vật thể trên bề mặt Trái Đất nhận được tín hiệu từ ít nhất 3 vệ tinh, tọa độ địa lý chính xác của nó có thể được xác định trong vòng vài cm.

Năm 2000, Bộ Quốc phòng Mỹ đã dỡ bỏ chính sách làm giảm độ chính xác của việc theo dõi GPS cho mục đích dân sự. Từ sự bùng nổ công nghệ sau đó, Google đã nổi lên với bộ ba sản phẩm — Earth, Maps và Street View — đã cùng nhau tạo ra bản đồ thế giới hoàn chỉnh nhất.

Được phát hành vào năm 2005, Google Earth đã cung cấp một hình ảnh 3D, tương tác của quả địa cầu được hình thành từ hàng triệu bức ảnh vệ tinh chồng lên nhau trên nền tảng kỹ thuật số 3D. Các chi tiết 3D cận cảnh được thêm vào từ các hình ảnh trên không giúp ghi lại chiều sâu của các tòa nhà và địa hình.

Bắt đầu vào năm 2006 với những chiếc xe tải chạy quanh sáu thành phố lớn của Mỹ với cảm biến GPS và máy ảnh nhiều ống kính được gắn trên đầu, Chế độ xem phố của Google (Google Street View) cung cấp hình ảnh Trái Đất trong ​​tầm mắt.

Vào năm 2017, máy ảnh Chế độ xem phố (Street View cameras) đã được cập nhật với máy quét laser ghi lại kích thước và độ sâu của các đối tượng được chụp để tạo ra chế độ xem 3D trên đường đi.

Kết hợp công nghệ Google Earth, Google Street View, 'gã khổng lồ công nghệ' Google thực sự đặt thế giới vào tay hàng tỷ người. Giờ đây, bạn có thể điều hướng và khám phá gần như mọi nơi trên Trái Đất.