Bí ẩn loài người đầu tiên: Ai là tổ tiên xa xưa nhất của chúng ta?

Hành trình truy tìm “cội nguồn” loài người

Các bằng chứng hóa thạch cho thấy, Homo erectus (“người đứng thẳng”) từng sinh sống ở châu Phi, châu Á và một phần châu Âu trong khoảng thời gian 1,9 triệu đến 110.000 năm trước. Tuy nhiên, các nhà khoa học khẳng định, đây chưa phải loài người đầu tiên.

Loài cổ xưa nhất thường được nhắc tới là Homo habilis (“người khéo tay”), sống tại châu Phi từ 2,4 triệu đến 1,4 triệu năm trước. Đây là loài linh trưởng biết chế tạo và sử dụng công cụ, có khả năng đi thẳng đứng – dấu mốc quan trọng trong tiến trình tiến hóa. Tuy vậy, một số hóa thạch lại cho thấy có thể có những loài thuộc chi Homo xuất hiện trước cả H. habilis.

Hóa thạch tìm thấy ở Maroc hé lộ rằng loài người hiện đại về mặt giải phẫu đã có mặt từ ít nhất 300.000 năm trước. Song để xác định chính xác đâu là loài đầu tiên trong chi Homo thì vẫn còn nhiều tranh cãi. Nhà cổ nhân chủng học Tim D. White (Đại học California, Berkeley) nhận định: “Tiến hóa là một quá trình liên tục, nhưng những nhãn mác mà chúng ta đặt ra lại thường mang tính cứng nhắc.”

Hộp sọ của Homo rudolfensis (trái) và Homo habilis (phải) đều là loài đầu tiên của chi Homo. (Nguồn ảnh: Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên)

Từ “vượn phương Nam” đến “người khéo tay”

Nhiều giả thuyết cho rằng Homo habilis tiến hóa trực tiếp từ chi Australopithecus (“vượn phương Nam”), sống cách đây 4,4 đến 1,4 triệu năm. Một trong những hóa thạch nổi tiếng nhất là “Lucy” – bộ xương Australopithecus afarensis khai quật tại Ethiopia năm 1974.

Đặc điểm giúp phân biệt Homo với Australopithecus chính là bộ răng nhỏ hơn, não lớn hơn và khả năng sử dụng công cụ đá. Dù vậy, ranh giới tiến hóa này không dễ xác định, bởi các đặc điểm có thể đã xuất hiện dần dần trong quần thể Australopithecus.

Cuộc tranh luận chưa hồi kết

Trong những năm 1970, các nhà nghiên cứu ở châu Phi phát hiện loài Homo rudolfensis, có hộp sọ lớn và khuôn mặt phẳng hơn H. habilis. Hóa thạch của loài này có niên đại 2,4 triệu năm, tương đương H. habilis. Tuy nhiên, theo Bảo tàng Lịch sử Tự nhiên Quốc gia Smithsonian, bằng chứng hiện có còn quá ít để khẳng định đây là một loài riêng biệt, hay chỉ là biến thể bất thường của H. habilis hoặc thậm chí là một loài Australopithecus đặc biệt.

Một số hóa thạch khác, có niên đại khoảng 2,8 triệu năm, được cho là của chi Homo cổ xưa nhất từng biết đến, nhưng chúng chỉ là vài mảnh xương hàm và răng – chưa đủ để xác định danh tính. Đáng chú ý, một nghiên cứu công bố năm 2025 đã phát hiện thêm những chiếc răng có niên đại 2,59 đến 2,78 triệu năm, có thể thuộc về loài Homo sơ khai chưa từng được đặt tên.

Lời kết: Tổ tiên loài người vẫn là một bí ẩn

Những mảnh ghép khảo cổ cho thấy chi Homo xuất hiện từ khoảng 2 đến 3 triệu năm trước, song loài người đầu tiên vẫn còn là ẩn số. Như nhà cổ nhân chủng học Rick Potts (Viện Smithsonian) chia sẻ: “Có rất nhiều sự phấn khích, nhưng cũng có vô vàn điều chưa chắc chắn trong hành trình khám phá nguồn gốc loài người.”

Cuộc tìm kiếm “ai là tổ tiên đầu tiên của chúng ta” có lẽ vẫn sẽ kéo dài nhiều thế hệ nữa, mở ra những chương mới trong câu chuyện tiến hóa đầy hấp dẫn của nhân loại.