Cú lừa ngoạn mục để 'qua mặt' Đức quốc xã

Nhà sinh học Ludwik Fleck.

Cuối năm 1942, quân đội phát xít Đức gặp khủng hoảng tại mặt trận phía Đông bởi căn bệnh sốt phát ban do rận. Những triệu chứng mà bệnh nhân gặp phải là đau đầu, sốt cao, rét run, đau mình mẩy và kiệt sức, tỷ lệ tử vong từ 10 - 40%. Căn bệnh này lây lan ở những vùng khí hậu lạnh với điều kiện sống thấp, kém vệ sinh và chấy rận phát triển.

Joachim Mrugowsky, người đứng đầu Viện vệ sinh dịch tễ của phát xít Đức ở Berlin, đã lập kế hoạch sản xuất vắcxin phòng bệnh. Tuy nhiên, máy bay ném bom của Anh đã phá hủy trụ sở cơ quan làm việc của Mrugowsky vào năm 1942 khiến ông ta quyết định điều chế vắcxin này tại trại tập trung Buchenwald. Mrugowsky cho rằng bom của quân đồng minh sẽ không thể tấn công vào đó.

Những tù nhân Do Thái có kinh nghiệm về sinh học, dịch tễ học tại các trại tập trung đã bị triệu tập vào đội ngũ sản xuất vắcxin, bởi các nhà khoa học của Đức quốc xã sợ phải tiếp xúc khi tiến hành nghiên cứu căn bệnh bắt nguồn từ rận này.

Trại tập trung Buchenwald.

Trước khi Chiến tranh Thế giới thứ hai bắt đầu, Mỹ cũng đã nghiên cứu vắcxin phòng chống sốt phát ban do rận, tuy nhiên Đức quốc xã không thể tiếp cận được loại vắcxin đó. Vậy là ngày 11/12/1942, Mrugowsky quyết định sản xuất loại vắcxin được nhà khoa học người Pháp Paul Giroud và các đồng nghiệp khác phát triển tại Viện Pasteur ở Paris. Loại vắcxin này được điều chế từ virus rickettsia, tác nhân gây ra bệnh sốt phát ban do rận. Mrugowsky đã viết rằng: “Loại vắcxin này đã được thử nghiệm trong các tù nhân tại trại tập trung và cho kết quả hết sức thuyết phục”.

Tiếp đó, bác sĩ Erwin Ding - Schuler, một sĩ quan còn ít kinh nghiệm nhưng nhiều tham vọng, là cấp dưới của Mrugowsky, đã được lựa chọn để phụ trách việc sản xuất vắcxin. Ông này bắt đầu rà soát các nhà khoa học là tù nhân tại các trại tập trung. Trong những người bị triệu tập có nhà sinh học Ludwik Fleck, là người Do Thái tại Ba Lan.

Fleck từng là cựu trợ lý của Rudolf Stefan Weigl (1883 - 1957), nhà động vật học đã nghiên cứu và bước đầu đã phát triển được loại vắcxin phòng bệnh sốt phát ban do rận vào năm 1930 tại thành phố Lwow của Ba Lan (nay là thành phố Lviv thuộc Ukraine). Năm 1943, Fleck bị bắt tới trại tập trung Auschwitz, tuy nhiên vì có kiến thức về vi khuẩn học nên đến tháng 12/1943, ông được chuyển tới trại tập trung Buchenwald để tham gia dự án sản xuất vắcxin nói trên.

Việc điều chế vắcxin gặp nhiều khó khăn hơn viễn cảnh mà phát xít Đức đã vạch ra. Ding - Schuler ngay từ đầu đã phải “đánh vật” với các vấn đề vượt quá cả sự hiểu biết của ông ta trong khi trên thực tế, các nhà khoa học đôi khi cũng phải trải qua nhiều vướng mắc ngay cả khi họ được thực hiện nghiên cứu trong điều kiện tốt nhất như ở Viện Pasteur.

Nhưng Ding - Schuler lại quá sốt sắng, chính vì vậy, ngay khi nhóm sản xuất vắcxin được thành lập, ông ta đã muốn có kết quả thật sớm. Mẫu vắcxin đầu tiên “ra lò” vào Giáng sinh năm 1943 nhưng không thành công. Cũng vào thời điểm này, Ludwik Fleck bắt đầu tham gia nhóm sản xuất vắcxin tại Buchenwald.