Ông Ba Bị hóa ra có thật trong lịch sử, lại là ông ngoại của một vị vua

Theo mô tả dân gian, ông Ba Bị là một người đàn ông cao to nhưng đen đúa, xấu xí, mang theo mình 3 chiếc bị lớn, thường bắt cóc trẻ em hư bỏ vào bị đem đi không cho ở với bố mẹ nữa.Chuyện kể rằng, do mất mùa nên nhiều kẻ đã đi bắt cóc trẻ con đem bán lấy tiền, chúng thường đi thành tốp 6 người, cứ 2 người thì vác 1 cái túi cói rất to nên có tên là "Ba Bị".

Mặt khác mỗi cái bị lại có 3 quai, nên cả tốp 6 người gọi là "9 quai, 12 con mắt". Chúng thường đi lượn lờ tại các làng ven biển, rình rập để bắt lấy những đứa trẻ lang thang chơi một mình, sau đó chạy nhanh lên thuyền rồi cao chạy xa bay.

(Ảnh: Di Kon)

Thực tế, ông Ba Bị là một người có thật, đó chính là ông Phạm Đăng Hưng, người từng làm quan đến chức Lễ Bộ Thượng Thư dưới triều vua Gia Long. Ông có người con gái lấy vua Thiệu Trị tên là Từ Dũ và người cháu ngoại là Hồng Nhậm (sau lên ngôi lấy niên hiệu là Tự Đức). Bà Từ Dũ được nhiều người biết đến là vị hoàng thái hậu đức hạnh, yêu thương dân chúng, người phụ nữ quyền lực duy nhất sống qua 10 đời vua.

Sách Hương Giang cố sự của tác giả Nguyễn Đắc Xuân ghi : “ … Ông Ba Bị chính là cụ Phạm Đăng Hưng, người Gò Công ( Nam bộ ), có thân hình to lớn với bộ râu rậm và cứng như râu Trương Phi. Ông làm quan trải qua những triều Gia Long và Minh Mạng, nổi tiếng là quang minh chính trực. ”

Vua Tự Đức là cháu ngoại của ông Phạm Đăng Hưng .Ông Phạm Đăng Hưng nổi tiếng thương dân nghèo, thời Gia Long bấy giờ thiên tai, hạn hán ập đến. Ông đang giữ chức Điền Tuần Quan, đi đâu ông cũng mang theo ba bị hạt ngũ cốc để phát cho dân nghèo và hướng dẫn họ cách trồng, nhà nào quá nghèo ông mang gạo tới giúp .Những nơi nào có quan tham ô lại, gian thương bóc lột dân chúng, ông thẳng tay trừng trị. Vì thế những người dân lương thiện có tình cảm với ông Phạm Đăng Hưng. Những người xấu mới thấy bóng vị quan này thoáng qua đều sợ hãi. Có lẽ cũng thế cho nên mà hình tượng “ ông ba bị ” khởi đầu từ đây .

Nhưng tại sao người ta lại dùng hình ảnh một vị quan thanh liêm để dọa con nít ? Điều này có lẽ rằng là theo thời hạn, gốc gác ông Ba Bị phai mờ dần, và người ta đã địa thế căn cứ vào chữ “ bị ” để cho rằng ông là một người ăn mày. Về điều này, học giả An Chi có nghiên cứu và phân tích thêm : “ Ăn xin là một cái “ nghề ” trọn vẹn xấu đi, chẳng giúp ích được gì cho sự tăng trưởng của xã hội, ngoại trừ việc hù dọa con nít ”.

Từ đây, ông Ba Bị thanh liêm ngày nào trở thành ông Ba Bị làm nghề ăn xin chuyên dọa nạt trẻ con .Vậy còn hình dáng quái đản của ông Ba Bị là từ đâu ra ? Điều này có lẽ rằng xuất phát từ câu “ Ba bị, chín quai, mười hai con mắt ”. Đây vốn là một câu đồng dao dùng để đếm vật phẩm. Quai ở đây là quai bị, còn mắt là mắt bị. Từ điển do Hoàng Phê chủ biên có cho một nghĩa của từ “ mắt ” là “ lỗ hở, khe hở đều đặn ở những đồ đan – mắt lưới, rổ đan thưa mắt ”, cũng chính là “ mắt ” trong trường hợp này .

( Ảnh : Truyện xưa tích cũ )

Ở đây ta có ba cái bị, mỗi bị gồm ba quai và bốn con mắt, nên mới có cách đếm : “ Ba bị, chín quai, mười hai con mắt ”. Tiếc rằng nhiều người hiểu nhầm “ ba bị ” là ông Ba Bị, “ quai ” là “ quai hàm ” và “ mắt ” là “ con mắt người ”. Với số lượng “ chín quai ”, “ mười hai mắt ”, người ta tưởng tượng ông Ba Bị là một giống quái đản, gớm ghiếc, dù thực sự ông chẳng tương quan gì đến câu đồng dao này cả .Như vậy do hiện tượng kỳ lạ tam sao thất bản mà ông Ba Bị từ một vị quan thanh liêm đã trở thành nhân vật có hình thù lạ lùng, chuyên dọa trẻ con.

Mặt khác, dân gian cũng lưu truyền một câu truyện như sau: Thời chúa Nguyễn Hoàng vượt đèo ngang vào khai phá miền trong để tránh chúa Trịnh. Tuy nhiên nhân lực lao động sản xuất và xung quân bị thiếu thốn. Vì vậy, quân của Chúa Nguyễn đêm đêm vượt sông Gianh ra Đàng ngoài để bắt trẻ con về nuôi lớn để có nhân lực cày ruộng, xung quân. Mỗi khi vượt sông Gianh, quân lính phải bịt mặt để hở có 2 con mắt. Mỗi cái bị có 3 quai được luồn 3 cây gậy dài theo hình tam giác nhưng có 6 đầu gậy với 6 người they phiên nhau khiêng. Khi đánh nhau với quân Đàng Ngoài, nếu thắng trận thì quân Chúa Nguyễn cũng bắt người mang theo và bắt trẻ con cho vào bị khiêng về bờ Nam sông Gianh. Từ đó mới có câu "Ba Bị, Chín quai, Mười hai con mắt"dùng để hù dọa trẻ con.