Văn hóa tâm linh qua tượng nhà mồ của đồng bào Tây Nguyên

Tượng nhà mồ được các nghệ nhân của đại ngàn làm ra để dùng cho lễ bỏ mả, thể hiện qua cuộc chia tay cuối cùng giữa người sống và người chết, để tiễn những linh hồn về thế giới những người đã khuất. Sau lễ bỏ mả, tượng nhà mồ cũng nằm lại nghĩa địa cùng thời gian, mưa nắng.

Đi khắp các nhà mồ ở Tây Nguyên, chúng ta chứng kiến nhiều về những bức tượng nhà mồ có muôn ngàn kiểu dáng của các tộc người Jơ Rai, Bah Nar, Ê Đê… Sự phong phú của tượng nhà mồ ấy là do sức sáng tạo của con người được hình thành qua những năm tháng lao động, sinh hoạt văn hóa tinh thần, tín ngưỡng tâm linh của đồng bào. Người dân tộc thiểu số Tây Nguyên vẫn quan niệm, chết là một sự chia lìa với người sống nhưng không phải là hết. Để tiễn đưa người chết, những người thân có những món quà mang hình tượng về muôn vẻ của đời người đã sống và chứng kiến từ con người đến động vật và những hoạt động sinh sống phong phú...

Tượng nhà mồ được chuẩn bị khá công phu của người chủ hộ để tiến hành nghi lễ bỏ mả. Trước kia, khi gỗ quý còn nhiều, cột tượng nhà mồ thường được làm bằng loạitốt như hương, cà chít… có sức chịu đựng mưa nắng lâu. Bây giờ, phần lớn những tượng nhà mồ làm bằng các loại gỗ dễ tìm. Theo tín ngưỡng của người dân bản địa, ngày chọn gỗ để đẽo tượng mồ phải thể hiện sự tốt lành. Đêm chuẩn bị đi lấy gỗ, nếu chủ nhân có giấc mơ xấu như thấy nhà cháy, bến nước cạn… hay trên đường đi gặp rắn bò ngang qua đường thì họ quay về ngay.

Tượng nhà mồ của đồng bào Tây Nguyên.

Khi chọn được gỗ đẽo tượng, họ thường đưa về dựng tại khu mộ của làng, nơi ngôi mồ sắp làm lễ bỏ mả. Trước khi đẽo tượng mồ, chủ mộ làm lễ cúng thần, xin phép đẽo tượng mồ cho người chết. Trong trường hợp những người đàn ông chủ hộ không có khả năng đẽo tượng cho người chết thuộc gia đình mình thì nhờ những người già trong làng có kinh nghiệm giúp. Ở mỗi buôn làng Tây Nguyên, phần lớn đều có những người con rất khéo tay có khả năng tạo ra những bức tượng nhà mồ theo ý tưởng sáng tạo của riêng họ. Như một sự lưu truyền bền bỉ, dù không qua trường lớp đào tạo nào nhưng những nghệ nhân tạc tượng nhà mồ đã có tố chất của nghề từ khi lớn lên ở buôn làng và thấm đẫm nét văn hóa truyền thống đặc thù của Tây Nguyên. Việc truyền nghề cho thế hệ sau được hình thành một cách tự nhiên qua những lần đẽo tượng để làm lễ bỏ mả, người có kinh nghiệm hơn truyền cho người ít kinh nghiệm và lớp con cháu kế tiếp. Nghệ nhân KRíu ở Gia Lai kể rằng, việc truyền nghề và người tập làm đều tự nguyện, không hề giữ những bí quyết nào cho riêng mình. Tuy nhiên, việc sáng tạo ra những bức tượng đẹp, có giá trị thẩm mỹ cao phụ thuộc vào "hoa tay", tài năng thẩm mỹ của mỗi người.

Cũng chính cái tài “thổi hồn” vào tượng nhà mồ của nghệ nhân và sự sáng tạo phong phú, đa dạng qua tượng nhà mồ một cách muôn hình, muôn dạng mà tượng nhà mồ đã để lại được những cảm nhận thân thương và yêu quý cho người sống khi nhớ về người đã khuất. Sức cảm nhận ấy càng mạnh mẽ và được toát lên qua những hình tượng gắn chặt với nét sinh hoạt văn hóa tinh thần khá quen thuộc trong môi trường sống của người dân bản địa. Sự gần gũi, thân thuộc giữa người sống và người chết thông qua tượng nhà mồ đã làm tan biến sự sợ hãi của người sống đối với thế giới người chết.

Nghệ nhân Rơ Châm Uek ở Chư Pah, Gia Lai ví tượng nhà mồ được dựng lên trong lễ bỏ mả như cuộc trò chuyện cuối cùng giữa người chết với người sống. Tượng nhà mồ ngoài yếu tố là một loại hình điêu khắc dân gian độc đáo của các dân tộc thiểu số Tây Nguyên, nó còn hàm chứa khát vọng nhân sinh muôn thuở của con người: vui, buồn, khổ đau, hạnh phúc và hoan lạc... Theo quan niệm của người bản địa, tất cả những cảm xúc ấy không chỉ hiện hữu nơi trần thế, mà ở cả thế giới người đã khuất, những giá trị nhân sinh đó vẫn tiếp diễn...

Thủ pháp tạo hình tượng nhà mồ truyền thống thường đơn giản về trau chuốt tỉ mỉ các chi tiết nhưng giàu sức tưởng tượng và gợi mở cho người xem những suy nghĩ tiếp diễn qua sự thể hiện của mỗi bức tượng có nhiều suy tưởng. Quanh mỗi nhà mồ người Jơ Rai thường có 27 tượng gỗ nối liền với những cột chính tạo thành hàng rào.Tượng gỗ mang đậm triết lý nhân sinh, cái siêu thực và cái hiện thực đan xen hài hòa. Tượng nhà mồ gắn kết với nhà mồ tạo thành một khối kiến trúc độc đáo của người Tây Nguyên dành cho người chết. Không gian nhà mồ và tượng nhà mồ chứa đựng khá nhiều nét văn hóa tâm linh của người sống; ở đó không chỉ là một công trình kiến trúc mang tính tín ngưỡng lâu đời mà còn là một công trình nghệ thuật tổng hợp: điêu khắc, hội họa, kiến trúc và trang trí mỹ thuật độc đáo.

Hiện nay ở các khu nghĩa địa của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên, những ngôi mộ xây bằng bê tông cốt thép đang thay thế nhà mồ truyền thống nên người biết đẽo tượng mồ cũng ngày càng ít. Sự chuyển dịch về tín ngưỡng, tâm linh cũng khiến tượng nhà mồ ngày càng mai một trong đời sống đồng bào Tây Nguyên.

Ý thức về sự mai một của văn hóa tượng nhà mồ nên thời gian gân đây nhiều hoạt động văn hóa du lịch ở các tỉnh Tây Nguyên thường có những chương trình nhỏ về tạc tượng nhà mồ. Mới đây nhất là Tuần lễ Văn hóa - Du lịch Măng Đen - Kon Plông (Kon Tum) lần thứ hai năm 2014 diễn ra từ 12/3 đến 16/3 cũng có tổ chức Liên hoan tạc tượng gỗ dân gian các dân tộc tỉnh Kon Tum với sự tham gia của 30 nghệ nhân. Tương tự, tại Gia Lai, trong chuỗi các hoạt động văn hóa hưởng ứng “Năm Du lịch quốc gia Tây Nguyên 2014” cũng đã tổ chức Liên hoan tượng gỗ và điêu khắc dân gian. Dù những hoạt động đó chưa đem lại đầy đủ ý nghĩa về văn hóa tâm linh của tượng nhà mồ như trong lễ bỏ mả nhưng phần nào cũng để lại những ấn tượng nhất định cho những ai có tâm huyết về văn hóa Tây Nguyên