Người Giẻ Triêng với di sản dòng họ

Khác với các dân tộc thiểu số anh em cùng sinh sống trên dãy Trường Sơn, làng của người Giẻ Triêng thường được lập ở những sườn đồi thấp, trũng, len lỏi theo các con suối, có thế mạnh trồng lúa nước và chăn nuôi, thỉnh thoảng mới thấy xuất hiện một vài làng được lập trên những đồi trọc hình bầu dục hay nằm chơi vơi trên sườn núi cao... Sống tập trung ở những địa bàn hiểm trở, giao thông đi lại khó khăn, kinh tế chủ yếu là tự túc, tự cấp là điều kiện và môi trường giúp người Triêng từ bao đời nay vẫn giữ được mối quan hệ gắn kết chặt chẽ trong dòng họ và cộng đồng. 

Theo những người già kể lại, làng của người Triêng gồm nhiều dòng họ cùng sinh sống như: Cặpnăng, Eđuốt, Naxó, Bluông, Bruốt, K’hôông… Số thành viên trong làng không cố định mà phụ thuộc vào sự di chuyển liên tục của các gia đình nhỏ trong gia đình lớn.

Mối quan hệ gắn kết cộng đồng của người Giẻ Triêng bắt nguồn từ một truyền thuyết từ xa xưa. Chuyện kể rằng: Xưa, vùng người Giẻ Triêng sinh sống có hai anh em tên Jơ Moi và Jơ Ma, con trai của ông tổ Giẻ Triêng, vốn có sức khỏe phi thường lại vô cùng thông minh, dũng cảm. Trong lúc đi săn, nhờ được Jông (trời) giúp đỡ nên họ thường bắt được rất nhiều thú rừng. Một hôm, Jơ Moi đi săn về, chẳng may trời nổi trận cuồng phong, mưa bay chớp giật làm cho tất cả những con thú mà anh bắt được đều chạy mất. Jơ Moi căm phẫn đòi được giao chiến với Jông. Nhìn thấy hai anh em, Jông hết sức sợ hãi, bèn cho chó thần, heo thần, trâu thần ra giao chiến. Cuộc chiến diễn ra rất dữ dội. Quân của Jông dùng cả búa sấm, búa sét, kiếm lửa làm vũ khí nhưng vẫn không làm cho anh em Jơ Moi và Jơ Ma nao núng. Jơ Moi nách kẹp cổ chó thần, tay móc họng heo thần, chân đá liên hồi, đất đá bay mù mịt. Jơ Ma vật nhau với trâu thần, làm cho trâu thần gãy hai sừng, què bốn chân, rồi lăn đùng ra chết. Thấy vậy, Jông vội vàng thu quân, đóng cửa thành, không dám tiếp tục giao chiến, mặc cho Jơ Moi, Jơ Ma chế nhạo. Sau trận đó, dân làng rất khâm phục và tôn Jơ Moi là Triêng Lân (tức là lớn hơn trời) và Rơ Ma là Triêng Var (tức là chế nhạo trời)...

Từ bấy giờ trở đi, người Giẻ Triêng được chia thành hai dòng là Triêng Lân và Triêng Var. Dòng Triêng Lân được chia thành 3 nhánh nhỏ là Bloong Tro, Bloong Bưng, Bloong Hăng. Mỗi Bloong đều có người đứng đầu có biệt tài và khả năng nổi trội nhất. Bloong Tro có tài thu phục tù binh. Bloong Bung bị câm nhưng có nhiều mưu mẹo, thông minh, tài trí hơn người. Bloong Hăng có tài đánh cọp. Dòng Triêng Var được chia thành 6 nhánh là Choong Brôn, Choong Chưn, Choong Un, Choong Tông, Choong Ăc, Choong Ve. Choong Brôn giàu lòng thương đồng loại, đánh chết gấu thần để cứu người. Choong Chun có công tìm ra nguồn nước, đánh bắt cá đem về chia cho dân làng. Choong Un có công tìm ra lửa, dạy dân làng, con cháu cách dùng lửa để nấu nướng, đốt rẫy để gieo trồng lúa bắp. Choong Tông có tài trí, lại thông minh đặc biệt, được nhái thần chỉ đường, giúp sức, nên trăm trận trăm thắng, thu phục được nhiều tù binh về làm tôi tớ. Choong Ăc là người trông coi nương rẫy, gài chông, đặt bẫy, khiến cho chim thú không dám đến phá hại mùa màng. Choong Ye là người giỏi giang, thông minh. Như vậy, tính cả hai dòng và 9 nhánh, người Giẻ Triêng có tới 11 họ truyền lại tới ngày nay.

Theo truyền thuyết nói trên, chỉ có hai dòng Giẻ Triêng Lân và Giẻ Triêng Var có quan hệ huyết thống với nhau (vì Jơ Moi và Jơ Ma là hai anh em). Vũ trụ quan và thế giới quan của người Triêng cũng có phần khác với một số dân tộc khác ở Tây Nguyên. Trong khi các dân tộc khác coi tất cả vạn vật đều do các vị thần sinh ra (ví dụ như thần lửa, thần nước, thần nông nghiệp, thần núi, thần rừng...) và coi trời là vị thần to nhất, lớn nhất, thì người Giẻ Triêng từ đời Jơ Moi, Jơ Ma đã đánh nhau và chế nhạo trời (Jông). Các trưởng nhánh (họ) đều là những người khác họ hợp lại do tôn vinh mà nên.

Nếu như ở người Kinh, dòng họ mang tính huyết thống sâu sắc thì với người Giẻ Triêng, dòng họ chỉ mang tính ước lệ, thể hiện ước muốn của con người vươn tới chinh phục thiên nhiên, làm chủ xã hội, xác lập niềm tin, giữ gìn nòi giống và phát triển cộng đồng. Chính vì thế, tuy đang tồn tại nhưng các dòng, nhánh (họ) của người Triêng rất mong manh và sự phân biệt cũng rất mờ nhạt. Vai trò trưởng họ của người Giẻ Triêng hầu như không có. Người Giẻ Triêng không bao giờ sinh hoạt dòng họ theo kiểu giỗ tổ hay xây dựng nhà thờ họ, mà chỉ sinh hoạt cộng đồng theo làng. Nếu trong một làng cùng tồn tại các họ thì tất cả mọi sinh hoạt đều phụ thuộc vào sự điều khiển của già làng. Trong hôn nhân, tính trung gian giữa mẫu hệ và phụ hệ trong gia đình của người Triêng dựa trên sự bình đẳng nam nữ. Con trai sinh ra mang họ bố, con gái theo họ mẹ; đó là những nét nổi bật trong hôn nhân và gia đình của người Giẻ Triêng nơi đây. Người Giẻ Triêng cũng cấm kết hôn cùng huyết thống trong phạm vi 3 đời như người Kinh, nhưng được phép kết hôn từ đời thứ 4 là người cùng dòng hoặc chéo dòng.

Trong xã hội người Giẻ Triêng, dòng họ luôn đóng góp một phần quan trọng vào sự tồn tại hoặc suy vong của cộng đồng. Dòng họ có mối quan hệ mật thiết với nhau ảnh hưởng lớn đến đời sống, lao động sản xuất, tín ngưỡng dân gian… Song hành với sự biến đổi tích cực của cuộc sống mới, dòng họ và mối quan hệ cộng đồng người Giẻ Triêng vẫn được gìn giữ và phát huy, góp phần vào bản sắc văn hóa đặc sắc, độc đáo trong cộng đồng các dân tộc Việt Nam.

Nên đọc