Nhà trình tường của người Dao Tiền ở Cao Bằng

Ông Bàn Hữu Ngọc, Trưởng xóm Bản Chang, xã Thành Công cho biết: Cả xóm hiện có 49 hộ đều dân tộc Dao Tiền, vẫn giữ nguyên được bản sắc dân tộc qua trang phục, ẩm thực, phong tục tập quán... Trong đó, hiện còn hơn 20 hộ vẫn giữ gìn, bảo tồn khá nguyên vẹn kiến trúc nhà trình tường trên 60 năm nay. Do đặc điểm khí hậu ở đây rất lạnh nên các cụ xưa nghĩ đến việc làm một ngôi nhà vừa là nhà ở vừa như hang để chống được sương mù, cái lạnh cắt da của mùa đông trên núi, vào mùa hè mát mẻ, lại có thể chống được kẻ gian, thú dữ, vì thế nhà trình tường ra đời. 

Để làm được một ngôi nhà trình tường vững chãi, bền lâu thì người Dao Tiền tại Bản Chang cẩn thận từ khâu làm móng nhà. Móng nhà được đào sâu khoảng 1 mét rồi kè bằng đá kết hợp với chất kết dính là đất trộn nhuyễn lên cao hơn mặt sân khoảng 40-60 cm. Vật liệu chính để làm tường nhà là đất sét, đất cao lanh hay đất thịt dưới chân núi đá vôi. Thông thường tường dày khoảng 50-60 cm. Sau khi đặt móng, để nện đất thành tường phải làm chiếc khuôn bằng gỗ rồi cào đất núi đã chọn vào thúng, sàng đổ vào khuôn gỗ ván, cầm chày gỗ thay nhau giã đến khi đất kết dính với nhau, tháo khuôn ra không rơi là được. Hết tầng lượt thứ nhất, lại tháo khuôn gỗ đặt tiếp lượt tầng thứ 2, mỗi lượt tầng ván khuôn cao 50-70 cm. Đất giã và nện càng nhuyễn và chặt thì sau này tường sẽ không bị nứt. Tường đất của ngôi nhà thường cao 5-6 lượt tầng ván khuôn, cá biệt có gia đình làm cao 7-8 tầng khuôn. Trình xong tường xung quanh, lấy gỗ làm khung nhà bên trong tường. Bên trong nhà sẽ là hệ thống cột gỗ để phân chia các phòng. Bên ngoài tường mài nhẵn, giã đất mịn, trơn và quét lớp vôi tạo nên màu trắng trang nhã cho ngôi nhà. Mái nhà được lợp ngói âm dương. Cạnh nhà là tường rào đá cao nửa người, chủ yếu để phân tách đất nhà với vùng đất đồi nương phía bên ngoài.

Nét độc đáo trong kiến trúc ngôi nhà trình tường của người Dao Tiền ở Bản Chang tương đối thống nhất theo một khuôn mẫu, dù to hay nhỏ đều phải có ba gian, hai cửa, gồm: Một cửa chính giữa nhà và một cửa phụ ở đầu hồi nhà bên trái, hoặc bên phải để ra chuồng trâu, chuồng lợn phía sau. Ngoài ra, còn làm thêm 2 cửa sổ ở bên trái, bên phải lối ra vào và 1 cửa sổ ở gian bếp. Ba gian nhà được sắp xếp: Gian bên trái dùng để đặt buồng ngủ của gia chủ; gian bên phải là buồng ngủ của con cái (thường có cửa buồng kín đáo); gian giữa thường rộng hơn hai gian bên và là gian để bàn thờ tổ tiên, bày bàn ghế tiếp khách, một số gia đình đặt thêm 1-2 giường dành cho khách. Bên trong nhà còn làm thêm một bức tường phụ cũng bằng đất nện chạy song song với tường chính. Sau bức tường phụ này chính là khu vực bếp. Nhà trình tường nào cũng có sàn gác để cất giữ đồ đạc, lương thực, thực phẩm. Trên bếp luôn có gác bếp nhỏ chứa lương thực, thực phẩm để khói bếp hạn chế được sâu mọt, ẩm mốc. Với sự khéo léo, điêu luyện của đôi tay cùng sức mạnh của người Dao Tiền, những bức tường bằng đất chắc chắn, vững chãi, phẳng phiu, dù trải qua nhiều biến cố, thời gian nhưng chất lượng tường rất bảo đảm an toàn. Do đó, dù đã trải qua hơn 50 - 70 năm nhưng những ngôi nhà trình tường nơi đây vẫn giữ được khá nguyên bản.

Đặc biệt, các nhà trình tường của người Dao Tiền tại Bản Chang là dãy nhà xây dựng liền nhau từ 5-7  nhà cùng nhau sinh sống, không có nhà trình tường riêng lẻ. Về điều này, ông Bàn Văn Tịnh, 78 tuổi, xóm Bản Chang chia sẻ: Để làm một ngôi nhà trình tường nhìn thì đơn giản nhưng lại mất nhiều công sức. Hơn nữa, thời điểm xây dựng những ngôi nhà này vào khoảng những năm 50, 60 của thế kỷ trước nên phương tiện, kỹ thuật làm gần như hoàn toàn thủ công bằng sức người. Vì vậy, trong dòng họ, các anh em thường cùng nhau bàn bạc, chuẩn bị vật liệu và cùng nhau xây dựng những ngôi nhà liền kề nhau, chung tường, vừa tạo được độ vững chắc vừa thể hiện tinh thần đoàn kết, truyền thống yêu thương, đùm bọc, giúp đỡ nhau trong cộng đồng người Dao Tiền. Hiện nay, những ngôi nhà trình tường như ở xóm Bản Chang còn rất ít. Sự phát triển xã hội, sự tiện lợi, nhanh chóng khi thi công các công trình xây dựng hiện đại khiến kiến trúc nhà trình tường có nguy cơ bị mai một. Để bảo tồn, giữ gìn và phát huy những ngôi nhà trình tường này, trước hết, các cơ quan chức năng cần tuyên truyền cho người dân ý thức bảo tồn vốn quý của cha ông để lại; hạn chế nâng cấp, tu sửa làm thay đổi kết cấu nguyên bản của ngôi nhà; tích cực giới thiệu, quảng bá du lịch về cuộc sống của đồng bào dân tộc Dao Tiền để nơi đây trở thành một điểm dừng chân thú vị trong tuyến du lịch cụm phía Tây “Khám phá Phja Oắc - ngọn núi của những đổi thay” của Công viên địa chất non nước Cao Bằng mà tỉnh đang triển khai, xúc tiến. 

Nên đọc