Biến rơm rạ thành hàng hóa: Người nông dân không thể tự giải quyết

Trước đây, rơm rạ vừa làm thức ăn chăn nuôi, vừa làm chất đốt cho từng gia đình. Thế nhưng hiện máy cày đã thay trâu, người dân dùng bếp gas, bếp điện thay vì dùng rơm. Chỉ tính riêng huyện Sóc Sơn làm ví dụ, sau vụ Đông Xuân còn lại hơn 1/3 trong số 57 nghìn tấn rơm rạ ở cánh đồng lúa không biết xử lý như thế nào. Dù các hộ nông dân cố thu gom nhưng đến giờ mới chỉ đủ khả năng ủ một nửa làm phân bón, 11% làm thức ăn cho gia súc, làm nấm rơm chỉ chiếm vài phần trăm không đáng kể. Tính chung Hà Nội, dù rất nhiều nỗ lực nhưng vẫn còn 20% rơm rạ chưa thể xử lý.

Theo kết quả khảo sát của Đại học Khoa học Tự nhiên, trong vụ Đông-Xuân năm 2020, Hà Nội đã ghi nhận nhiều quận, huyện giảm được tỷ lệ đốt rơm rạ dưới 1%. Tuy nhiên, vẫn có nơi có tỷ lệ đốt cao, khiến tỷ lệ đốt rơm rạ trung bình của thành phố vẫn cao, khoảng 20%. Điều này đã gây ra khói mù mịt và phát thải gần 350 tấn bụi PM10, PM2.5 cùng 23.000 tấn CO2 vào không khí.

Tại Tọa đàm “Đốt rơm rạ: Đừng để lãng phí vàng mười và những bài học từ cộng đồng” do Trung tâm Sống và Học tập vì môi trường, cộng đồng (Live and Learn), Mạng lưới không khí sạch Việt Nam (VCAP) tổ chức mới đây, giới chuyên gia cho rằng, ở miền Bắc nói chung và Hà Nội nói riêng có cả triệu tấn rơm bị đốt sau mỗi mùa thu hoạch. Thử một phép tính đơn giản, mỗi cuộn rơm được bán với giá vài nghìn cho ngành chăn nuôi đại gia súc là đã mang lại hàng chục nghìn tỉ đồng. Thế nhưng bài toán xử lý hoặc thu gom rơm rạ lại quá khó mà chỉ mình người nông dân không thể tự giải quyết được.

Bà Nguyễn Thị Yên, Trung tâm NN hữu cơ (Học viện Nông nghiệp Việt Nam) cho biết, một giải pháp khả thi mà Học viện Nông nghiệp Việt Nam đang làm là đưa chế phẩm vi sinh để xử lý rơm trở thành phân bón giàu dinh dưỡng hoàn trả cho ruộng đồng. Theo bà Nguyễn Thị Yên, chỉ 0,5 kg chế phẩm này xử lý rơm rạ được cho 3 sào Bắc Bộ và giúp giảm được khoảng 30% phân bón cho vụ sau. Quá trình phân giải của các chủng vi sinh vật này giúp hạn chế sinh ra khí H2S và CH4, giảm ngộ độc hữu cơ trong đất, giảm phát thải cho môi trường, đồng thời kiềm chế nấm, vi sinh vật có hại, giúp cải tạo đất. Do đó, cách làm này cũng giúp nông dân vơi nỗi lo không đốt rơm rạ trên đồng có thể sẽ không diệt được sâu bệnh.

Tuy vậy, giải pháp này cũng có hạn chế. Nếu trời nắng gắt, không có nước cho si vinh làm việc nên thiếu hiệu quả. Còn nếu sử dụng hệ thống thủy lợi thì lại vướng khâu tổ chức sản xuất: trên cùng một cánh đồng, các ruộng không gặt cùng ngày, muốn tháo nước phải chờ cả làng cùng tháo nước.

Giải pháp thứ hai là thu rơm làm đầu vào cho một chuỗi sản xuất mới. Ông Nguyễn Tường Hưng- Giám đốc Công ty Máy Phố Hiến đã giới thiệu giải pháp cơ giới hóa dễ dàng triển khai. Đó là thu gom rơm bằng máy cuộn rơm gắn máy cày. Giải pháp này đã được triển khai ở một số khu vực miền Bắc, Nghệ An, Hà Tĩnh.

Theo chia sẻ của ông Hưng, rơm được phơi khô ngay trên đồng, sau đó được cuộn thành bó tròn, ép chặt, mỗi bó có trọng lượng từ 12 - 16kg. Với việc sử dụng máy, rơm được cuộn rất nhanh, tạo thành bó nhỏ gọn với đường kính 50cm và cao 70cm để bê vác dễ dàng. Để có 1 cuộn rơm này mất chưa đầy 1 phút, năng suất 1,5- 3ha/ca máy 8 giờ. Người lái máy cày cũng dễ thao tác, họ có thể vừa cuộn rơm trên máy cày vừa "livestream". Họ chỉ mất nửa ngày để học và thao tác thành thạo. Ngoài ra, máy cuộn dễ kết hợp với máy cày (có sẵn ở địa phương), thời điểm thu hoạch 1- 2 ngày sau khi gặt lúa, và trước khi cày bừa, không xung đột thời gian với các công việc khác.

Tuy nhiên, nhược điểm của giải pháp này là phải làm ở những chân ruộng cao và rơm phải khô thì nó mới trở thành hàng hóa được. Nếu chỉ một cơn mưa xuống là cả máy cuốn và thợ máy phải …ngồi chơi chờ nắng lên. Mặt khác, việc thu gom rơm rạ ở miền Bắc cũng vấp phải nghịch lý, hầu như chưa có chuỗi thu mua rơm rạ hay phân bón ủ từ rơm. Trong khi các trại chăn nuôi đại gia súc miền Bắc đang thiếu rơm và còn phải lặn lội mua rơm tận miền Nam.

Dù áp dụng giải pháp nào thì người nông dân chỉ có chưa đầy 20 ngày để thu gom, xử lý rơm rạ để bước vào vụ mới trong bối cảnh miền Bắc mưa nắng rất bất chợt.

Tại tọa đàm, các diễn giả đều cho rằng, để giải quyết bài toán dừng đốt rơm rạ, không chỉ đơn thuần giới thiệu các giải pháp kỹ thuật đơn lẻ. Điều quan trọng hơn là việc thiết lập một đường nối liền mạch mà ở đó, những người nông dân sẵn sàng thu gom có thể gặp gỡ được những người có giải pháp kỹ thuật và những doanh nghiệp sẵn sàng đón nhận nguồn hàng để đưa nó thành nguyên liệu đầu vào cho một chu trình sản xuất mới như phân hữu cơ, giá thể trồng nấm hoặc sinh khối... Câu hỏi "khi nào hiện tượng đốt rơm rạ chấm dứt?" do đó vẫn còn bỏ ngỏ...