Cần có giải pháp cụ thể để nhà sáng chế "nông dân" có thể thương mại hóa sản phẩm

Khó khăn trong đăng ký bảo hộ và xác lập quyền sở hữu trí tuệ

Ở nước ta hiện nay, ngoài lực lượng các nhà khoa học chuyên nghiệp - những người được đào tạo bài bản, hoạt động trong các viện, trường, doanh nghiệp hoặc các tổ chức nghiên cứu có đầy đủ điều kiện bảo đảm cho hoạt động sáng tạo của mình, còn có một lực lượng “Nhà sáng chế không chuyên - Nhà khoa học không chuyên”.

Các nhà sáng chế không chuyên thường là nông dân thuần túy (nhà khoa học chân đất), thợ thủ công, lao động tự do, không được đào tạo bài bản, chính quy chuyên nghiệp, có kiến thức, học vấn không cao (thường không có bằng cấp như bằng trung cấp, cao đẳng hay đại học), hoặc nhà sáng chế không chuyên có thể là các bạn học sinh phổ thông.

Các giải pháp cải tiến kỹ thuật, sáng kiến, sáng chế của nhà sáng chế không chuyên thường được tạo ra để giải quyết những vấn đề thực tiễn, nảy sinh trong quá trình trải nghiệm cuộc sống và sản xuất kinh doanh. Các sáng kiến, sáng chế này tại các địa phương được đánh giá có tiềm năng lớn, có thể được ứng dụng, chuyển giao, nhân rộng để phục vụ phát triển kinh tế, xã hội của địa phương.

Việc được bảo hộ sáng chế và được công nhận là sáng kiến theo quy định pháp luật có ý nghĩa quan trọng đối với các nhà sáng chế không chuyên, bên cạnh những hỗ trợ, ưu đãi của Chính phủ, chính quyền địa phương trong việc ứng dụng, khai thác, thương mại hóa, chuyển giao và nhân rộng sáng chế, sáng kiến vào thực tiễn cuộc sống.

Tuy nhiên, đa số họ đều gặp nhiều khó khăn trong khâu làm thủ tục đăng ký, bảo hộ và xác lập quyền sở hữu trí tuệ cho các sáng chế của mình. Hầu hết các thủ tục đăng ký sáng chế đều “đòi” các bản vẽ, mô hình, bản kê khai trong khi các các nhà sáng chế không chuyên này đều không được học hành bài bản, nên đều không biết cách thể hiện sáng chế trên giấy.

Theo Cục Sở hữu trí tuệ, năm 2020 có hơn 125.000 đơn đăng ký (tăng 4,1% so với năm 2019), trong đó gần 77.000 đơn đăng ký xác lập quyền sở hữu công nghiệp và Cục Sở hữu trí tuệ đã cấp văn bằng bảo hộ cho 48.072 đối tượng sở hữu công nghiệp (tăng 18,1% so với năm 2019). Tuy nhiên, số lượng đơn đăng ký và được cấp bằng độc quyền sáng chế, giải pháp hữu ích của các nhà sáng chế không chuyên không đáng kể. Một trong các nguyên nhân dẫn tới tình trạng này là do các nhà sáng chế không chuyên không có kỹ năng viết đơn đăng ký sáng chế, đặc biệt là viết bản mô tả sáng chế theo mẫu quy định, mặc dù các nhà sáng chế không chuyên có thể diễn tả, mô tả được bằng lời nói rất thành thạo.

Bên cạnh đó, theo Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam, tính tới ngày 7/4/2021, trên Cổng trực tuyến của Tổng Liên đoàn đã nhận được gần 85.000 sáng kiến vượt khó, phát triển của cán bộ công đoàn, đoàn viên từ 82 Liên đoàn Lao động tỉnh, thành phố, Công đoàn ngành Trung ương, Công đoàn Tổng Công ty trực thuộc Tổng Liên đoàn Lao động Việt Nam. Tuy nhiên, số lượng sáng kiến này có được công nhận theo quy định tại Thông tư số 18/2013/TT-BKHCN hay không thì chưa thực sự rõ ràng.

Nhiều sáng chế, sáng kiến có hiệu quả, khả thi và ứng dụng ngay vào sản xuất

Theo số liệu tổng hợp của Vụ Phát triển khoa học và công nghệ địa phương, Bộ Khoa học và Công nghệ (KH-CN) giai đoạn từ năm 2016 đến năm 2020 cả nước có 781 sáng kiến, sáng chế được phát hiện và ghi nhận thông qua các cuộc thi khác nhau từ trung ương đến địa phương, như: Hội thi Sáng tạo kỹ thuật các tỉnh, thành phố; Cuộc thi Sáng tạo thanh, thiếu niên, nhi đồng toàn quốc; Giải thưởng sáng tạo KH-CN Việt Nam; Cuộc thi Sáng tạo kỹ thuật nhà nông; Gặp mặt, vinh danh Nhà sáng chế không chuyên tiêu biểu ở các ngành, địa phương; Hội nghị điển hình tiên tiến; “Đại hội thi đua yêu nước ở các cấp, các ngành…

Nhiều sáng chế, sáng kiến có hiệu quả, khả thi và ứng dụng ngay vào sản xuất để giải phóng sức lao động thủ công, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm. Điển hình như nhà sáng chế Phạm Văn Hát (Hải Dương) với “Máy gieo hạt tự động”, máy đặt hạt chính xác theo cự ly định sẵn, thay thế phần việc của 40 người, máy hiện có bán tại hầu hết các tỉnh, thành phố trong cả nước và 14 nước trên thế giới như Đức, Mỹ, Nhật Bản, Trung Quốc…;

Nhà sáng chế Phạm Văn Hát (Hải Dương) với sáng chế “Máy gieo hạt tự động”.

Nhà sáng chế Tạ Đình Huy (Hà Nội) với chiếc “Máy nông nghiệp đa năng”, máy đã tích hợp được 15 chức năng như cày, bừa, phay đất, làm cỏ vườn, tạo hàng để gieo hạt, tạo luống, tời kéo nông, lâm sản, đảo phân vi sinh, xẻ rãnh thoát nước, đào hố trồng cây, máy phát điện, kéo rơ-moóc trong nhà vườn trang trại, đào bồn cà phê, phun thuốc bảo vệ thực vật, bơm, tưới tiêu. Đến nay, cơ sở của ông Huy đã sản xuất được hơn 1.000 máy và có vị thế ở thị trường trong nước;

Nhà sáng chế không chuyên Tạ Đình Huy (Hà Nội) với sản phẩm máy nông nghiệp tiện lợi (đa năng).

Nhà sáng chế Lê Hữu Minh (Thừa Thiên Huế) với chiếc máy ép dầu phụng - dầu mè bằng thủy lực, máy hoạt động với công suất ép 1,5 tấn lạc/ngày với giá thành rẻ, tiết kiệm nhân công; Nhà sáng chế Trần Kim Hiệp (Quảng Ngãi) với chiếc máy bóc, lột vỏ keo lưu động có thể thay thế cho 6 công lao động.

Nhà sáng chế Nguyễn Văn Rô (Cà Mau) với máy cày siêu nhẹ, có thể nổi trên mặt nước, dễ dàng di chuyển trong vùng kênh rạch ở Vùng Tây Nam Bộ, đã được Cục Sở hữu trí tuệ cấp bằng độc quyền giải pháp hữu ích.

Nhà sáng chế Nguyễn Thanh Hùng (Đồng Tháp) với chiếc máy nông nghiệp chuyên tuốt hạt vừng, rau đay, rau muống hiện đang bán ở một số tỉnh, thành trong nước và xuất khẩu sang Campuchia…

Cần có chính sách cụ thể để nhà sáng chế không chuyên thương mại hóa sản phẩm

Theo Thứ trưởng Bộ Khoa học và Công nghệ (KH-CN) Trần Văn Tùng, dù chưa có số liệu thống kê cụ thể nhưng có thể thấy các nhà khoa học không chuyên đã có đóng góp tích cực cho hoạt động sản xuất. Thời gian qua, Bộ KH-CN đã hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà sáng chế không chuyên thương mại hóa sản phẩm bằng nhiều cách: Tổ chức chợ công nghệ và thiết bị Techmart; hỗ trợ cá nhân có sáng chế, sáng kiến thành lập doanh nghiệp KH-CN; quảng bá sản phẩm qua một số kênh thông tin đại chúng... Tuy nhiên, để giải quyết vấn đề một cách căn bản, Bộ KH-CN và các bộ, ngành, địa phương cần có cơ chế, chính sách khuyến khích việc nghiên cứu, sáng tạo nhằm nâng cao năng suất lao động.

Vụ Phát triển KH-CN địa phương cho biết, hiện nay, nhiều địa phương đã ban hành một số chính sách hỗ trợ, khuyến khích hoạt động sáng kiến, sáng chế phù hợp với tình hình của địa phương. Tuy nhiên, so với tiềm năng sáng tạo, khả năng nhân rộng và nhất là việc tiếp tục có những giải pháp hỗ trợ để các sáng chế, sáng kiến này hoàn thiện được quy trình công nghệ, bảo hộ được tài sản trí tuệ (bản quyền), sản xuất quy mô công nghiệp và thương mại hóa được sản phẩm ra thị trường còn nhiều khó khăn… Những cơ chế, chính sách hiện có là chưa đủ, rất cần phải có những cơ chế, chính sách đồng bộ hơn nữa từ trung ương đến các địa phương.

Cũng theo Vụ Phát triển KH-CN địa phương, trước tiên cần có một số giải pháp, chính sách, hoạt động hỗ trợ, tạo điều kiện thuận lợi cho các nhà sáng chế không chuyên thương mại hóa sản phẩm, ví dụ: Giới thiệu tham gia hội chợ, sự kiện KH-CN; hướng dẫn thủ tục, đăng ký bảo hộ sáng chế; tôn vinh trên phương tiện truyền thông bằng nhiều hình thức khác nhau.

Về lâu dài cần có cơ chế hỗ trợ, tài trợ từ ngân sách nhà nước cho các nhà sáng chế không chuyên tiếp tục công tác nghiên cứu, hoàn thiện công nghệ, xây dựng các mô hình nhân rộng, hợp đồng chuyển giao, góp vốn, bảo lãnh bằng chính sáng chế của mình để hợp tác sản xuất, vay vốn ngân hàng mở rộng sản xuất…

Bên cạnh đó, các cấp chính quyền có sự quan tâm đúng mức, nhà nước ban hành cơ chế, chính sách phù hợp khuyến khích được năng lực sáng tạo, lực lượng các nhà sáng chế không chuyên sẽ tiếp tục có những sáng kiến, giải pháp hữu ích góp phần giải phóng mạnh mẽ sức lao động của người dân, nâng cao năng suất, chất lượng sản phẩm hàng hóa, đóng góp một phần rất quan trọng trong phát triển kinh tế - xã hội của các địa phương và của đất nước.