VCCI báo cáo Thủ tướng bất cập chính sách tài chính ngành khoáng sản

Trong văn bản gửi Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính, Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI) cho biết, dưới sự chỉ đạo quyết liệt của Chính phủ, môi trường đầu tư kinh doanh Việt Nam đã có những bước cải thiện vượt bậc. Trong bối cảnh đó, ngành công nghiệp khai thác và chế biến sâu khoáng sản đang nổi lên như một lĩnh vực chiến lược, có vai trò then chốt đối với an ninh quốc phòng, công nghiệp chip bán dẫn, năng lượng tái tạo và hàng không vũ trụ.

Với lợi thế sở hữu nhiều loại khoáng sản quý hiếm với trữ lượng lớn (đứng từ thứ 3 – 6 thế giới), Việt Nam có tiềm năng to lớn để phát triển ngành công nghiệp này, không chỉ về mặt kinh tế mà còn nâng cao an ninh quốc gia và tầm ảnh hưởng trên trường quốc tế.

Để góp phần thực hiện Nghị quyết 10-NQ/TW của Bộ Chính trị, VCCI đã tổ chức hội thảo và tổng hợp các bất cập trong khung chính sách tài chính hiện hành, từ đó đưa ra các kiến nghị cụ thể.

Gánh nặng tài chính

Theo phân tích của VCCI, các doanh nghiệp khai khoáng đang phải thực hiện nhiều nghĩa vụ tài chính trùng lặp và thiếu hợp lý.

Thứ nhất, có sự chồng chéo giữa thuế tài nguyên và tiền cấp quyền khai thác khoáng sản. Cả hai nghĩa vụ này đều áp dụng trên cùng đối tượng là tài nguyên khoáng sản được khai thác. Doanh nghiệp vừa phải nộp tiền "mua" quyền khai thác, lại vừa tiếp tục nộp thuế khi tiến hành khai thác.

Thứ hai, chính sách thuế xuất khẩu áp dụng chung một mức thuế suất cao, không phân biệt giữa sản phẩm khoáng sản thô và sản phẩm đã qua chế biến sâu. Cùng đó, chính sách thuế giá trị gia tăng (VAT) không hoàn thuế đối với nhiều sản phẩm khoáng sản chế biến sâu khi xuất khẩu.

Thứ ba, thuế thu nhập doanh nghiệp áp dụng mức thuế suất lên tới 50% (cao hơn gấp đôi mức tiêu chuẩn 20%) đối với hoạt động khai thác một số tài nguyên quý hiếm.

Những chính sách này đang tạo ra gánh nặng chi phí khổng lồ. VCCI chỉ ra rằng, tổng các nghĩa vụ tài chính với ngân sách (thuế tài nguyên, tiền cấp quyền, phí môi trường, thuế TNDN, thuế xuất khẩu...) có thể lên đến 24-26% doanh thu của doanh nghiệp. Mức này không chỉ bào mòn lợi nhuận, khiến nhiều doanh nghiệp thua lỗ, mà còn cao hơn hẳn thông lệ quốc tế. Doanh nghiệp tại Indonesia, Malaysia, Australia hay Canada thường chỉ nộp khoảng 5–7% doanh thu.

VCCI cảnh báo, gánh nặng tài chính hiện tại đang dẫn đến nhiều hệ quả tiêu cực. Cụ thể, không khuyến khích chế biến sâu và khai thác khoáng sản nghèo. Chi phí đầu vào cao khiến các dự án chế biến sâu hoặc khai thác tận thu các mỏ nghèo trở nên kém hiệu quả. Điều này dẫn đến tình trạng nhiều mỏ chỉ khai thác phần khoáng sản giàu, bỏ qua phần nghèo, gây lãng phí tài nguyên quốc gia.

Tác động đến đầu tư dài hạn. Doanh nghiệp có xu hướng chọn chiến lược "khai thác nhanh – rút nhanh" để tối đa hóa lợi nhuận ngắn hạn, thay vì đầu tư bài bản, dài hạn vào công nghệ và phát triển bền vững.

Khó thu hút đầu tư vào khoáng sản chiến lược. Việt Nam có tiềm năng đất hiếm rất lớn, nhưng với cơ chế tài chính hiện tại, việc thu hút các nhà đầu tư lớn vào lĩnh vực khai thác và chế biến sâu nguồn tài nguyên chiến lược này là vô cùng khó khăn.

Đề xuất 4 nhóm giải pháp lớn

Để hiện thực hóa mục tiêu phát triển ngành công nghiệp khoáng sản hiện đại, VCCI đề nghị Thủ tướng Chính phủ chỉ đạo các bộ, ngành nghiên cứu 4 nhóm giải pháp cải cách tổng thể.

Thứ nhất, hợp nhất nghĩa vụ tài chính. Hợp nhất tiền cấp quyền và thuế tài nguyên thành một khoản duy nhất là “thuế khoáng sản”, tính trực tiếp theo doanh thu bán hàng. Cách làm này phù hợp với thông lệ quốc tế, minh bạch và giảm chồng chéo. Nếu vẫn duy trì hai khoản thu, cần bổ sung cơ chế “trần tổng nghĩa vụ tài chính” để bảo đảm mức thu hợp lý.

Thứ 2, điều chỉnh thuế suất thuế tài nguyên. Áp dụng mức thuế suất hợp lý, có tính khuyến khích đối với các loại khoáng sản đã qua chế biến sâu, tạo ra sản phẩm công nghiệp có giá trị gia tăng cao.

Thứ 3, cải cách các loại thuế khác. Điều chỉnh thuế xuất khẩu, hoàn thuế VAT và thuế thu nhập doanh nghiệp theo hướng khuyến khích doanh nghiệp đầu tư vào công nghệ chế biến sâu và phát triển các ngành khoáng sản chiến lược.

Thứ 4, ưu đãi có điều kiện. Xây dựng cơ chế miễn, giảm tiền cấp quyền hoặc thuế tài nguyên cho các dự án chế biến sâu, các mỏ khoáng sản nghèo hoặc có điều kiện khai thác khó khăn, nhằm khuyến khích áp dụng công nghệ hiện đại đúng theo tinh thần Nghị quyết 10-NQ/TW.

VCCI tin tưởng, những cải cách này sẽ giúp hoàn thiện chính sách tài chính theo hướng hài hòa lợi ích Nhà nước – doanh nghiệp – xã hội, góp phần xây dựng một ngành công nghiệp khoáng sản hiện đại, bền vững và có sức cạnh tranh quốc tế.