Học trò hành xử vô lễ, Khổng Tử đã xử trí ra sao?

Cuộc đời ông gắn liền với nhiều giai thoại. Mỗi câu chuyện về ông được hậu thế kể lại đều hàm chứa những bài học đạo lý sâu sa.

Từ năm 34 tuổi, Khổng Tử đã cùng các học trò đi khắp nơi du thuyết, truyền bá tư tưởng. Ông đã qua kinh đô Lạc Dương của nhà Chu nghiên cứu lễ nhạc, rồi rong ruổi qua khắp các nước chư hầu, từ Vệ, Khuông, Trần đến Tống, Thái, Sở… để tìm một ông vua chịu thực hành đạo trị quốc của mình.

Ở thời của Khổng Tử, Trung Hoa loạn lạc, liệt quốc phân tranh, dân chúng phiêu bạt, lầm than. Đi chu du khắp thiên hạ, nhiều lúc thầy trò Khổng Tử cũng lâm vào cảnh bí bách, khốn cùng, đói cơm, khát nước.

Ảnh minh họa

Một lần, Khổng Tử cùng học trò đi đến biên giới giữa nước Trần và nước Thái thì lương thực vừa cạn hết. Mấy thầy trò còn phải ăn cháo loãng. Những ngày sau, ngay cả cháo cũng không còn, phải ăn rau dại cầm hơi. Khổng Tử ngày một gầy đi. Tử Lộ và Nhan Hồi, hai học trò yêu của Khổng Tử thì trong lòng như lửa đốt.

Một hôm, Nhan Hồi đang ôm bụng đói mà rẽ đường, băng lối, vượt đồng không mông quạnh tìm thức ăn thì may thay thấy được một mái nhà tranh. Ông lão chủ nhà nghe chuyện mấy thầy trò khổ cực làm vậy, mới vội vàng vào nhà xúc gạo đưa cho Nhan Hồi.

Về nhà, thấy Khổng Tử đang ngủ, Nhan Hồi chẳng dám kinh động thầy, lặng lẽ xuống bếp nhóm lửa, nấu cơm. Mùi cơm chín bay khắp nhà. Khổng Tử tỉnh giấc nhìn quanh, bất giác bắt gặp Nhan Hồi đang nhón tay bốc một nắm cơm trong nồi ăn. Ông thở dài rồi than thở: “Trò yêu của ta lẽ nào lại ăn vụng thầy, vụng bạn thế sao? Còn đâu lễ nghĩa, đạo lý? Bao kỳ vọng đặt vào nó thế là đổ sông, đổ biển cả rồi!”.

Rồi Khổng Tử vờ như không thấy, quay mặt vào tường ngủ tiếp. Một lát sau, Nhan Hồi kính cẩn bước vào nhà trong, nhẹ nhàng lay thầy dậy: “Thưa Phu tử, cơm đã dọn xong, mời Phu tử xuống dùng bữa!”. Khổng Tử ngồi dậy, nói với học trò: “Các trò ạ, ta vừa mơ thấy cha mẹ mình. Chi bằng ta xới một bát cơm để dâng tế họ trước là hơn”. Đoạn, Khổng Tử bê bát cơm chuẩn bị mang đi cúng.

Chân dung Nhan Hồi.

Nhưng Nhan Hồi vội vàng ngăn thầy lại rồi thưa: “Thưa Phu tử, nồi cơm này đã không còn sạch sẽ. Lúc nãy, khi nấu cơm, con sơ ý để bụi bẩn rơi vào nồi. Con định xới chỗ cơm bẩn ấy bỏ đi. Nhưng nghĩ bụng chút gạo này phải nhọc nhằn lắm mới kiếm được, thật quý giá biết bao, bỏ phí thì đúng là tội lớn. Con xới riêng phần cơm bẩn ấy ra rồi tự mình ăn trước, đã đắc tội với thầy và các sư huynh đệ. Bây giờ, con chỉ xin ăn rau. Còn nồi cơm đã không còn sạch sẽ, quyết không thể mang dâng tế được!”.

 

Nhan Hồi kể lại sự tình, Khổng Tử nghe mà ứa nước mắt, rồi thuật lại chuyện mình đã hiểu lầm người học trò yêu ra sao với mọi người. Khổng Tử cũng gật gù tâm đắc khi có được một học trò đức độ, lễ nghĩa như Nhan Hồi.

Nhưng sau này, Nhan Hồi yểu mệnh, qua đời khi mới vừa 40 tuổi. Cái chết của Nhan Hồi khiến Khổng Tử đau xót, thống khổ. Ông không cầm nổi đau thương, ngửa mặt khóc to lên rằng: “Trời đã diệt ta rồi! Trời đã diệt ta rồi!”.

Lời bàn:

Con người ta thường chỉ tin tưởng vào những gì mình tận mắt thấy. Tục ngữ có câu “Nhãn kiến vi thực” (mắt nhìn thấy thì mới là thật). Nhưng thói đời không như thế. Những thứ dù mắt thấy, tai nghe chưa chắc đã là sự thật. Mọi thứ thường có sự tình uẩn khúc bên trong. Nếu chỉ nhìn bằng cặp mắt thịt này thì không tài nào liễu giải được chân tướng sự việc.

Khổng Tử nhìn thấy Nhan Hồi ăn vụng cơm thì quả là một việc quá trái đạo lý. Bình sinh ông luôn dạy học trò giữ gìn chữ lễ, kính trên nhường dưới. Bỗng dưng thấy người học trò yêu làm một chuyện đáng hổ thẹn như vậy ắt không khỏi đau lòng, thất vọng. Nhưng Khổng Tử cũng ứng xử rất khéo léo. Ông không vội vàng quy kết, mắng phạt Nhan Hồi. Nếu ông không đủ nhẫn để cấp thêm một cơ hội cho người học trò thì đương nhiên nỗi oan của Nhan Hồi sẽ chẳng bao giờ được giải.

Nồi cơm bẩn kia của Khổng Tử đã dạy người ta một bài học thấm thía về cách nhìn người, nhìn vật. Đừng đánh giá người khác qua hành động bề ngoài, đừng nhìn nhận họ bằng con mắt thường. Muốn thấu hiểu họ, hãy nhìn bằng cái tâm. Sự từ bi xuất phát chân chính từ lòng thiện lương thẳm sâu bên trong giúp người ta có thể bao dung hết thảy, dù cho đó là kẻ thù.