Tại sao động vật ở vùng nhiệt đới lại có màu sắc sặc sỡ?

Từ sắc cầu vồng lấp lánh của vẹt trong rừng mưa đến những gam vàng, cam, xanh lam tươi sáng của các rạn san hô, thế giới động vật nơi đây luôn rực rỡ sắc màu. Nhưng chính điều kiện gì đã thúc đẩy các loài này tiến hóa thành những “tác phẩm nghệ thuật sống” bắt mắt đến vậy?

Theo nhà sinh thái học Oscar Puebla thuộc Trung tâm Nghiên cứu Biển Nhiệt đới Leibniz (Đức), màu sắc là một công cụ giao tiếp quan trọng của động vật. “Đó có thể là cách chúng giao tiếp với đồng loại, chẳng hạn để thu hút bạn tình”, ông giải thích, “nhưng cũng có thể là cách cảnh báo kẻ săn mồi rằng chúng có nọc độc, hoặc đơn giản là ngụy trang để thoát hiểm”.

Tùy từng loài và môi trường sống, phương thức sử dụng màu sắc rất đa dạng. Ở chim, các sắc tố như carotenoid đỏ, cam, vàng thường được hấp thụ từ thức ăn rồi thể hiện trên bộ lông rực rỡ để thu hút bạn tình hoặc khẳng định vị thế. Ngược lại, cá và động vật thân mềm lại sở hữu các cấu trúc vi mô bên trong tế bào, có thể bẻ cong và nhiễu xạ ánh sáng, giúp chúng thay đổi màu sắc nhằm hòa lẫn vào môi trường. Dù trên cạn hay dưới biển, điều kiện đặc thù ở vùng nhiệt đới đóng vai trò then chốt trong quá trình tiến hóa này.

Vẹt, giống như nhiều loài động vật khác, có xu hướng sử dụng màu sắc để giao tiếp. Ảnh: Ricardo Lopez

Nhà sinh học tiến hóa Roberto Arbore, công tác tại Trung tâm Nghiên cứu Đa dạng Sinh học và Tài nguyên Di truyền Bồ Đào Nha nhấn mạnh: “Có mối liên hệ rõ rệt giữa sự đa dạng trong một cộng đồng và mức độ phong phú về màu sắc mà các loài thể hiện”. Ông lý giải, trong những hệ sinh thái giàu tính đa dạng như rừng mưa nhiệt đới, việc nhận biết đồng loại trở thành yếu tố sống còn, bởi nhầm lẫn khi tương tác với loài khác có thể khiến cá thể trả giá đắt, chẳng hạn trong hành vi giao phối.

Đặc biệt, chim vốn dựa nhiều vào thị giác để nhận biết thế giới, nên trong môi trường có nhiều loài chim cùng sinh sống, áp lực “phải nổi bật” càng cao. Chính điều này đã tạo nên sự phong phú về sắc màu và hoa văn của vẹt, chim ruồi, tu-can cùng nhiều loài chim nhiệt đới khác.

Tuy nhiên, Puebla cũng cảnh báo: “Chúng ta cần lưu ý rằng cách con người cảm nhận màu sắc không giống với cách động vật cảm nhận”. Trong môi trường biển, sự khác biệt này càng rõ rệt. Do ánh sáng bị hấp thụ khi đi qua nước, màu đỏ biến mất nhanh chóng, vì vậy nghịch lý thay, màu đỏ lại trở thành màu lý tưởng để ngụy trang. Đồng thời, những hoa văn sặc sỡ bắt mắt trong mắt người lại giúp nhiều loài cá nhỏ dễ dàng hòa lẫn trong làn nước trong vắt ở các rạn san hô.

“Cá sống ở rạn san hô có rất nhiều màu xanh và vàng, nhưng nhiều loài cá khác không hề nhìn thấy chúng”, Puebla cho biết. “Những màu này mang độ tương phản mạnh, vì vậy chúng trở thành công cụ ngụy trang hiệu quả”.

Arbore bổ sung rằng ngoài yếu tố tiến hóa, còn có lời giải thích sinh lý học cho sự rực rỡ này. Việc tạo màu, dù bằng sắc tố hay cấu trúc vi mô, đều đòi hỏi năng lượng lớn. Ở những môi trường khắc nghiệt như sa mạc hay lãnh nguyên, nguồn năng lượng khan hiếm khiến động vật khó duy trì màu sắc nổi bật. Ngược lại, “môi trường nhiệt đới giàu năng lượng, thức ăn phong phú và khí hậu ôn hòa, nên động vật có thể đầu tư nhiều năng lượng hơn cho màu sắc, trong khi chi phí sinh lý để duy trì sự rực rỡ cũng giảm đi đáng kể”, Arbore giải thích.

Dù lý do tiến hóa là gì, một điều chắc chắn: màu sắc của động vật luôn gắn liền với môi trường sống. Từ những chú chim sặc sỡ trong rừng mưa đến những loài cá mang sắc bạc mờ nơi biển sâu, hệ sinh thái nhiệt đới đa dạng đã tạo nên một “bữa tiệc thị giác” đầy mê hoặc, minh chứng cho sức mạnh của tự nhiên trong việc định hình sự sống.