Chậm cập nhật các tiêu chuẩn bền vững, doanh nghiệp khó vào thị trường khó tính

Tiêu chuẩn bền vững không ở đâu xa

Bà Nguyễn Thị Thu Trang - Chuyên gia pháp luật và hội nhập kinh tế quốc tế, nguyên Giám đốc Trung tâm WTO và Hội nhập thuộc VCCI cho biết, các tiêu chuẩn về môi trường, xã hội và quản trị (ESG) đang dần trở thành những rào cản kỹ thuật mới, đòi hỏi doanh nghiệp Việt Nam phải thích ứng nhanh chóng để duy trì đà tăng trưởng xuất khẩu bền vững.

Trong bối cảnh hiện nay, các tiêu chuẩn bền vững được chia làm nhiều cấp độ. Trước khi nghĩ đến những tiêu chuẩn cao cấp mang tính khuyến nghị như nhu cầu "ăn ngon mặc đẹp", doanh nghiệp cần tập trung đáp ứng những tiêu chuẩn bắt buộc của thị trường nhập khẩu – điều kiện tiên quyết để hàng hóa được thông quan như nhu cầu "ăn no mặc ấm".

Khác với các rào cản truyền thống như tiêu chuẩn vệ sinh dịch tễ (SPS) hay rào cản kỹ thuật (TBT) vốn chỉ nhằm mục đích bảo đảm an toàn, không gây hại cho sức khỏe; các tiêu chuẩn bền vững hiện đại đặt ra mục tiêu cao hơn nhiều. Không chỉ dừng lại ở chất lượng sản phẩm cuối cùng, thị trường hiện nay soi chiếu vào cả quy trình sản xuất.

Sản phẩm phải bảo đảm các yếu tố về quyền con người, quyền lao động và đặc biệt là sự thân thiện với môi trường. Thậm chí, yêu cầu đặt ra không chỉ là "không gây hại" mà còn phải đóng góp tích cực vào việc giảm phát thải và bảo vệ tài nguyên thiên nhiên.

"Minh chứng rõ nét nhất là Thỏa thuận Xanh của Liên minh Châu Âu (EU), bao trùm 9 nhóm vấn đề từ môi trường, kinh tế tuần hoàn đến trách nhiệm xã hội. Những cái tên như Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), Quy định chống phá rừng (EUDR) hay các yêu cầu về Thẩm định chuỗi cung ứng (CS3D) đang dần trở nên quen thuộc và là thách thức không nhỏ đối với các quốc gia xuất khẩu", bà Trang nêu.

Theo chuyên gia,các tiêu chuẩn bền vững không chỉ tồn tại ở những quy định mới mẻ, to tát mà đang âm thầm len lỏi vào chính các quy định TBT, SPS hàng ngày. Các thị trường nhập khẩu đang nâng dần ngưỡng an toàn, hạ thấp mức dư lượng hóa chất cho phép hay siết chặt các quy định về bao bì, tái chế.

"Điều này có nghĩa là, một doanh nghiệp từng xuất khẩu thành công sang EU hay Mỹ những năm trước hoàn toàn có thể bị "tuýt còi" trong năm nay nếu không cập nhật kịp thời sự thay đổi của các tiêu chuẩn này", bà Trang cảnh báo.

Tác động của làn sóng này đang lan rộng đến hầu hết các ngành hàng chủ lực của Việt Nam. Từ nhóm hàng công nghệ, điện tử, dệt may cho đến nông sản, thực phẩm, sắt thép và xi măng đều nằm trong tầm ngắm. Các doanh nghiệp sẽ phải đối mặt với ba áp lực chính: sự gia tăng các tiêu chuẩn kỹ thuật mới, gánh nặng tài chính từ các loại thuế phí môi trường, và yêu cầu khắt khe về minh bạch chuỗi cung ứng.

Trong khi đó, thách thức lớn nhất hiện nay nằm ở nhận thức và năng lực thực thi của doanh nghiệp. Việc kiểm soát toàn trình chuỗi cung ứng đòi hỏi sự đầu tư lớn về công nghệ và quản trị.

Bà Trang lấy ví dụ về ngành cà phê, nơi doanh nghiệp phải truy xuất nguồn gốc đến tận vườn trồng, xác định tọa độ địa lý của từng hạt cà phê. Hay với ngành chăn nuôi, xuất khẩu thịt sang EU đòi hỏi quy trình giết mổ phải bảo đảm phúc lợi động vật, một khái niệm còn khá mới mẻ với nhiều doanh nghiệp Việt.

Bên cạnh đó, chi phí tuân thủ cũng là một bài toán khó. Doanh nghiệp không chỉ mất chi phí đầu tư chuyển đổi công nghệ mà còn phải chịu các khoản phí báo cáo, kiểm kê phát thải, dù chưa phải nộp thuế ngay lập tức như trong giai đoạn đầu của cơ chế CBAM.

Cơ hội cho người tiên phong

Tuy nhiên, theo nguyên Giám đốc Trung tâm WTO và Hội nhập, việc đáp ứng các tiêu chuẩn khắt khe của EU – khu vực đi đầu thế giới về phát triển bền vững – sẽ là "giấy thông hành" để hàng hóa Việt Nam tiến vào mọi thị trường khác. Hơn nữa, các quy định này thường có lộ trình áp dụng dài hạn, ví dụ như CBAM sẽ chỉ áp dụng đầy đủ từ năm 2034 hay EUDR đang được xem xét lùi thời hạn, tạo ra khoảng thời gian quý báu để doanh nghiệp chuẩn bị.

Về lâu dài, việc chuyển đổi xanh sẽ giúp doanh nghiệp tối ưu hóa quy trình, tiết kiệm năng lượng và gia tăng hiệu quả kinh doanh. Đây nên được xem là một khoản đầu tư xứng đáng cho tương lai chứ không chỉ là chi phí.

Để vượt qua những rào cản kỹ thuật mới này, bà Trang khuyến nghị doanh nghiệp cần chủ động tìm hiểu kỹ lưỡng các tiêu chuẩn bắt buộc tại thị trường mục tiêu. Với những quy định có lộ trình, cần xây dựng kế hoạch chuyển đổi từng bước, tránh tình trạng bị động khi quy định chính thức có hiệu lực.

Về phía cơ quan quản lý nhà nước và các hiệp hội, cộng đồng doanh nghiệp mong muốn nhận được sự hỗ trợ mạnh mẽ hơn về thông tin. Cụ thể là việc cập nhật liên tục các thay đổi chính sách từ các thương vụ, cũng như tham vấn với đối tác nước ngoài để tận dụng độ co giãn của chính sách, tháo gỡ khó khăn cho doanh nghiệp. Các hiệp hội ngành hàng cũng cần đóng vai trò là "đầu mối xanh", tư vấn và hỗ trợ kỹ thuật cụ thể cho các hội viên trên con đường xuất khẩu bền vững.