Kỳ thi hai trạng hiếm có ở Việt Nam

Khi chọn những người đỗ đầu khoa thi năm Bính Thìn, danh hiệu Tam khôi được chọn, và kết quả cụ thể, vẫn sách này ghi: “Cho Trần Quốc Lặc đỗ Kinh Trạng nguyên (Lặc người Uông Hạ, huyện Thanh Lâm, Hồng Châu). Trương Xán đỗ Trại Trạng nguyên (người Hoành Sơn, huyện Bố Chính). Chu Hinh đỗ Bảng nhãn (người Đan Nhiệm, huyện Tế Giang, nay là Văn Giang), Trần Uyên đỗ Thám hoa (người Đường Hào, Hồng Châu). Thái học sinh 43 người xuất thân có thứ bậc khác nhau. Kinh, Trại, hai trạng nguyên bắt đầu có từ đây”. Viết về sự kiện hiếm có ấy, Đại Nam quốc sử diễn ca còn ghi lại ấn tượng là:

Việc lấy Kinh Trạng nguyên và Trại Trạng nguyên ở khoa thi Bính Thìn, theo Đại Việt lịch triều đăng khoa lục là do lúc ấy chia tứ chánh (tứ trấn) làm Kinh, Thanh Nghệ trở vào làm Trại nên mới có sự phân biệt trong trọn người đỗ đạt như vậy. Ấy nhưng khi tra một số sách địa chí như Dư địa chí (Nguyễn Trãi), Lịch triều hiến chương loại chí phần “Dư địa chí” (Phan Huy Chú) hay Sử học bị khảo (Đặng Xuân Bảng),… không thấy việc chia kinh trại thời Trần. Nhưng Đại Nam nhất thống chí (Quốc sử quán triều Nguyễn lại có ghi, theo đó ngay từ thời Lý năm Canh Tuất (1010), Thanh Hóa, Nghệ An đã được gọi là trại, sau đổi là châu. Đến thời vua Trần Thái Tông nhà Trần, năm Quý Sửu (1253) lại đổi ra trại. Thế nên sau này thi cử mới có việc trên.

Riêng về tên tuổi của hai vị Kinh và Trại Trạng nguyên trong khoa thi trên, các sách khoa bảng cũng như địa phương chí còn ghi lại. Với trường hợp của Kinh Trạng nguyên Trần Quốc Lặc, xem nơi Hải Dương địa dư, ta được biết đôi nét về thân thế sự nghiệp của ông: “người huyện Thanh Lâm, đỗ Trạng nguyên đời Nguyên Phong nhà Trần (1256), làm quan đến chức Nhập nội Hành khiển kiêm Dao lãnh nam thùy quân quốc trọng sự, sau được phong làm Phúc thần, do xã nhà thờ cúng”. Trần Quốc Lặc có tiếng là người ham học, cầm sách đọc từ khi gà gáy sớm đến trưa mà vẫn không rời tay rời mắt.

Hải Dương phong vật chí và Tam khôi bị lục còn cho hay chi tiết khác, ấy là sau khi thi đỗ, ông được lấy công chúa. Tuy nhiên, không rõ danh tính của công chúa nhà Trần là ai. Lại còn ly kỳ hơn, vẫn Hải Dương phong vật chí chép về ông có đôi câu:

Bởi Trần Quốc Lặc người xã Uông Hạ, tương truyền sau này ông đi sứ Trung Hoa và cũng tham gia ứng thí, đỗ luôn trạng nguyên Bắc triều nên là “lưỡng quốc trạng nguyên”. Lâu nay thời Trần, ta được nghe giai thoại “lưỡng quốc trạng nguyên” liên quan tới Mạc Đĩnh Chi nhiều hơn là Trần Quốc Lặc.

Trong khi ấy, vị Trại Trạng nguyên đỗ đứng ngang hàng với Trần Quốc Lặc là Trương Xán, sách Đại Việt lịch triều đăng khoa lục ghi về ông, vẻn vẹn được vài chữ: “Người huyện Hoành Sơn”. Phải tra nơi Tam khôi bị lục ghi chép về những người đứng trong hàng tam khôi, ta được biết thêm về ông: “Người làng Hoành Phố, huyện Bình Chánh, tỉnh Quảng Bình (xưa huyện Hoành Sơn, thuộc Nghệ An) làm quan đến chức Lang trung”.

Khoa thi Bính Thìn (1256) lần đầu tiên lấy hai trạng nguyên đồng khoa là thế, 10 năm sau, tức năm Bính Dần (1266) nhằm đời vua Trần Thánh Tông, triều đình lại mở khoa thi Thái học sinh, và một lần nữa trong danh hiệu Tam khôi, lệ lấy Kinh và Trại Trạng nguyên tiếp tục được triều đình thực hiện. Bằng chứng là Đại Việt sử ký toàn thư có ghi tường tận: “Tháng 3, mở khoa thi học trò, lấy đỗ Kinh Trạng nguyên Trần Cố, đỗ trại trạng nguyên Bạch Liêu”.

Thân thế, đường quan trường của vị Kinh Trạng nguyên Trần Cố, được Đại Việt lịch triều đăng khoa lục ghi lại như sau: “Người huyện Thanh Miến, làng Phạm Triều, trú ở huyện Đông Ngạn, làng Phù Chẩn, làm đến chức Thiên chương các Đại học sĩ”. Tam khôi bị lục cũng cung cấp những thông tin tương tự.