Nguy cơ kẹt lại đáy chuỗi giá trị nếu doanh nghiệp không chịu thay đổi

Thông điệp này được các chuyên gia nhấn mạnh tại Hội thảo "Thích ứng với chuỗi cung ứng xanh toàn cầu: Thách thức và cơ hội với hàng xuất khẩu Việt Nam" diễn ra sáng ngày 26/11 tại Hà Nội.

Từ "phòng thủ" sang "chủ động thích ứng"

Theo bà Nguyễn Thị Thanh Tâm - Giám đốc Trung tâm Hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa (DNNVV) thuộc Liên đoàn Thương mại và Công nghiệp Việt Nam (VCCI), Việt Nam đang nổi lên như một điểm đến chiến lược tại khu vực Đông Nam Á trong làn sóng tái cân bằng chuỗi cung ứng toàn cầu. Tuy nhiên, đằng sau bức tranh tăng trưởng xuất khẩu ấn tượng là một thực tế đáng lo ngại: phần lớn giá trị gia tăng vẫn thuộc về khối doanh nghiệp FDI. Doanh nghiệp tư nhân trong nước chủ yếu tham gia ở các công đoạn thâm dụng lao động, gia công lắp ráp hoặc xuất khẩu thô.

"Việt Nam đang đứng trước nguy cơ bị kẹt lại ở đáy của chuỗi giá trị nếu không chịu thay đổi. Không chỉ dừng lại ở vấn đề năng lực sản xuất mà rào cản lớn nhất hiện nay chính là các tiêu chuẩn mới về phát triển bền vững", bà Tâm nhận định.

Với các doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng, phát thải gián tiếp thường chiếm tới 65-95% tổng lượng carbon của một tổ chức. Do đó, áp lực giảm phát thải từ các thị trường lớn như EU hay Mỹ sẽ được chuyển tiếp trực tiếp lên vai các nhà cung cấp Việt Nam. Sự ra đời của Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM) hay các quy định thẩm định chuỗi cung ứng khiến việc minh bạch hóa dữ liệu môi trường và xã hội trở thành "tấm giấy thông hành" bắt buộc.

"Xu hướng xanh hóa không còn là khẩu hiệu mà sẽ là yếu tố để sinh tồn. Nếu không hành động ngay, chúng ta phải đối mặt với nguy cơ bị loại khỏi cuộc chơi ngay từ vòng ngoài", bà Tâm cảnh báo.

Đồng thời khuyến nghị doanh nghiệp cần chuyển dịch tư duy từ phòng thủ sang chủ động vận động. Việc thực hành ESG (Môi trường - Xã hội - Quản trị) không nên bị xem là chi phí tuân thủ, mà cần được coi là động lực tạo ra giá trị, thu hút vốn đầu tư và lòng tin của khách hàng.

Thách thức từ CBAM và áp lực dữ liệu

Phân tích sâu hơn về tác động của Cơ chế điều chỉnh biên giới carbon (CBAM), PGS, TS Vũ Anh Dũng đến từ Đại học VinUniversity cho biết, dù đến năm 2025, CBAM mới áp dụng trực tiếp với một số nhóm hàng như xi măng, sắt thép, nhôm... nhưng các ngành khác như gỗ và nội thất cũng chịu ảnh hưởng gián tiếp đáng kể.

Cụ thể, chi phí nguyên liệu đầu vào (hóa chất, sơn phủ, phụ kiện kim loại...) tăng lên do chịu phí carbon tại EU sẽ dồn áp lực giảm phát thải ngược lại cho các nhà cung cấp thượng nguồn, trong đó có Việt Nam. Đáng chú ý, ngay cả khi chưa chịu thuế CBAM, các nhà xuất khẩu Việt Nam vẫn có thể bị yêu cầu cung cấp dữ liệu phát thải chi tiết (PCF), thông tin vòng đời sản phẩm (LCA) và bằng chứng sử dụng năng lượng tái tạo.

"Ở giai đoạn này, CBAM là rủi ro gián tiếp nhưng đang gia tăng đối với hoạt động xuất khẩu gỗ của Việt Nam sang EU - chủ yếu thông qua việc chuyển chi phí từ các vật liệu chịu CBAM và thông qua việc thắt chặt kỳ vọng báo cáo carbon của người mua EU", PGS, TS Vũ Anh Dũng nhấn mạnh.

PGS, TS Vũ Anh Dũng, Đại học VinUniversity.

Để giảm chi phí tuân thủ, chuyên gia đề xuất Chính phủ cần thay đổi cách tiếp cận: từ việc chỉ tập trung vào thuế quan sang hỗ trợ giảm chi phí tuân thủ một cách hệ thống. Các giải pháp bao gồm: thành lập Nhóm Chi phí Tuân thủ Chung tại các cụm công nghiệp; hỗ trợ thẩm định Quy định về sản phẩm không gây mất rừng của Liên minh c hâu Âu (EUDR); đưa quản lý rủi ro vào toàn bộ hệ thống xuất khẩu. Cùng đó ban hành các gói hỗ trợ tài khóa như giảm thuế thu nhập cho sản phẩm không phá rừng, khấu hao nhanh cho cơ sở hạ tầng truy xuất nguồn gốc...

DNNVV ở đâu trên thị trường carbon?

TS Vũ Thị Phương Liên (Học viện Tài chính) đặt vấn đề: "DNNVV ở đâu trong thị trường carbon?". Nhiều doanh nghiệp nhỏ cho rằng họ không thuộc đối tượng bắt buộc kiểm kê khí nhà kính nên đứng ngoài cuộc. Tuy nhiên, thực tế họ thường là nhà cung cấp nằm trong phạm vi phát thải gián tiếp (Scope 3) của các tập đoàn lớn.

"Nếu DNNVV không xanh hóa, không kiểm kê được phát thải, các tập đoàn lớn sẽ loại các bạn khỏi danh sách nhà cung cấp (shortlist) để bảo đảm mục tiêu Net Zero của chính họ", TS Liên cảnh báo. Do đó, tham gia lộ trình xanh hóa cốt lõi là để duy trì vị thế của doanh nghiệp trong chuỗi cung ứng, trước khi nghĩ đến việc bán tín chỉ carbon.

Bà Liên cũng chỉ ra cơ hội tiếp cận các nguồn vốn xanh với lãi suất ưu đãi thấp hơn 1-2% nếu doanh nghiệp minh bạch số liệu ESG và không "xào nấu" dữ liệu.

"Đừng đợi đến khi bị bắt buộc mới làm. Hãy bắt đầu từ việc tích hợp tư duy ESG vào quản trị. Đó là cách duy nhất để tồn tại và tiếp cận các cơ hội tài chính trong bối cảnh nền kinh tế xanh hiện nay", bà Liên khuyến nghị.

Một trong những rào cản lớn nhất của DNNVV là thiếu kiến thức, nguồn lực và dữ liệu kiểm kê khí nhà kính đạt chuẩn quốc tế. TS Lê Duy Anh - Giảng viên Đại học VinUniversity chỉ ra thực tế hiện nay chỉ có rất ít đơn vị tại Việt Nam có năng lực kiểm kê đạt chuẩn, khiến chi phí thực hiện rất cao.

Để giải quyết "điểm nghẽn" này, TS Lê Duy Anh giới thiệu dự án "Cẩm nang thị trường carbon dành cho DNNVV tại Việt Nam", được phát triển với sự hỗ trợ từ Quỹ hành động vì khí hậu cho cựu sinh viên của Hội đồng Anh.

Đây không chỉ là tài liệu tĩnh mà là một nền tảng quản trị kiến thức số hóa hoàn toàn miễn phí. Điểm nổi bật của cẩm nang là ứng dụng công nghệ NFC và AI, cho phép doanh nghiệp truy cập, tra cứu thông tin pháp lý, hướng dẫn tính toán phát thải và nhận tư vấn tự động mọi lúc mọi nơi. Nội dung được cập nhật theo thời gian thực, bám sát các thay đổi của Nghị định 06 và lộ trình vận hành sàn giao dịch tín chỉ carbon vào năm 2028.

"Chúng tôi muốn đưa ra một công cụ cụ thể nhằm hỗ trợ các DNNVV thích ứng và sẵn sàng tham gia khi thị trường carbon chính thức vận hành. Điều doanh nghiệp cần làm ngay bây giờ là giữ chân khách hàng tại các thị trường lớn bằng việc minh bạch hóa dữ liệu và tối ưu hóa năng lượng", TS Lê Duy Anh chia sẻ.

Dự án hiện đang trong giai đoạn thí điểm và hoàn thiện, kỳ vọng sẽ trở thành "người bạn đồng hành" đắc lực giúp cộng đồng doanh nghiệp Việt Nam tự tin bước vào sân chơi toàn cầu, hướng tới mục tiêu Net Zero 2050 của Chính phủ.